دریغ و صد افسوس

ویژه نامه قصه ی توس - روزنامه خراسان- مجید فکری

مقایسه توس با میراث تاریخی وفرهنگی شیراز و اصفهان

آن روز زیبا و شاعرانه اردیبهشتی سال ۱۳۰۵ که ارباب کیخسرو شاهرخ برای تعیین مکان دقیق مدفن حکیم ابوالقاسم فردوسی راهی توس شد، این حکیم فرزانه هرگز فکر نمی کرد، کشف آرامگاهش او را از ناپیدایی به غربت راهنمایی کند، که اگر می دانست چه بسا ترجیح می داد در همان باغ حاج میرزاعلی قائم مقام نایب التولیه، آرام و قرار داشته باشد تا این که اکنون این گونه دستاویز این و آن شود و... کسی چه می داند، شاید اکنون نویسنده شاهنامه ترجیح می دهد کنار آب «رکن آباد» دفن شده بود تا در توس. مگر او چه کم از حافظ و سعدی دارد که اکنون باید این گونه مورد بی مهری واقع شود؟

اعداد و ارقام به خوبی گویای به جا بودن دریغ و افسوس برای توس است. در ایام نوروز سال جاری ۵ میلیون و ۷۶۸ هزار نفر وارد مشهد شده و در آن ساکن شده اند. جالب آن که از این میزان تنها حدود ۱۲۶ هزار نفر از آرامگاه فردوسی بازدید کردند. حال این اعداد را مقایسه کنید با آماری که مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان فارس می دهد. به گفته وی در ایام نوروز ۸ میلیون و ۹۸ هزار و ۲۵۸ نفر مسافر به شیراز سفر کرده و در آن اسکان یافته اند و از این تعداد ۷۵۸ هزار و ۸۳۹ نفر از حافظیه، ۷۳۹ هزار و ۵۱۱ نفر از تخت جمشید و ۵۱۸ هزار و ۷۰۹ نفر از سعدیه بازدید کردند. بد نیست بدانید که درآمد فروش بلیت در این ایام در شیراز ۷ میلیارد و ۹۶۲ میلیون و ۷۴۰ هزار و ۵۰۰ ریال بوده که سهم حافظیه از این رقم ۳۷۹۴۱۹۵۰۰۰ ریال بوده است. حال مقایسه کنید با درآمدی که از راه فروش بلیت در آرامگاه فردوسی در همین مدت کسب شده است یعنی حدود ۶۳۰ میلیون ریال. حال به حکیم ابوالقاسم فردوسی با قدمتی چنین بزرگ که به ایران و ایرانی کرده حق می دهید که دلگیر شود از این همه بی مهری و بی توجهی؟

ولی واقعا داستان چیست؟ مقصر کیست؟ شاید اگر مقایسه ای انجام دهیم بین آن چه در شهرهایی همچون اصفهان و شیراز بر میراث فرهنگی می رود با آن چه که در توس می گذرد، بهتر متوجه نقاط ضعف و چالش ها شویم.

اصفهان

از همان ابتدا، وارد سالن فرودگاه اصفهان که می شوی تبلیغات رنگارنگ، گسترده و زیبایی را برای میراث فرهنگی شهر می بینی. حتی کیوسک های اطلاع رسانی دایر شده که برای بازدید از هر یک از این نقاط و حتی تمام آن؛ خدمات رسانی می کنند. پس از آن وارد شهر که می شوی هر مکانی از مدیریت خاصی برخوردار است. مدیریتی که خود را با گردشگران و خواسته های آن ها وفق داده است. حتی ساعت بازگشایی هر مجموعه از روی تجربه، تحقیق و تجزیه و تحلیل آمار بازدیدها و ساعات ورود و خروج گردشگران تعیین شده.

در مجموعه ای مثل چهلستون، در همان ابتدای ورود به گردشگران متقاضی دستگاه کوچکی داده می شود که با قرار دادن گوشی آن در گوش می توان به طور هوشمند به محض نزدیک شدن به هر نقاشی یا اثر تاریخی توضیحات مربوط به آن را شنید. این وسیله از طرف بازدید کنندگان به شدت مورد استقبال قرار گرفته است، زیرا هر نفر در واقع یک راهنمای شخصی به همراه دارد.

چنین دستگاهی را در جاهای دیگر نظیر مسجد امام نیز به شما عرضه می کنند ولی علاوه بر آن در هر مجموعه علاوه بر سی دی ها و دی وی دی های حاوی اطلاعات کامل از آن مجموعه، نرم افزارهایی نیز ارائه می شود که گردشگر می تواند با آن نرم افزار در هر زمان و مکان که باشد، به سفری مجازی در آن مجموعه دست بزند. گویی هم اکنون آن جاست و همه توضیحات لازم را به چند زبان زنده دنیا بشنود.

جالب آن که در کنار چنین تمهیداتی، مردم اصفهان و حتی مناطق اطراف آن پذیرفته اند که گردشگر یک مزاحم نیست بلکه، یک نعمت و فرصت است و برای حفظ آن باید حداکثر تلاش خود را بکنند. بر همین اساس برخورد کسبه و نیروهای خدماتی و حتی مردم کوچه و بازار با گردشگران برخوردی محترمانه و بر اساس مصلحت بلند مدت است.

در همین بین بخش خصوصی نیز فعالانه پا به عرصه گذاشته و با تبلیغات گسترده و نیز خدمات رسانی رنگارنگ مجموعه های میراث فرهنگی اصفهان به شیوه ای که به جایگاه فرهنگی و تاریخی آن لطمه ای وارد نشود، نقش بسزایی را در جلب گردشگر بازی می کند. مسئولان میراث فرهنگی استان نیز با نگاهی آینده نگر، دست بخش خصوصی را برای فعالیت در این عرصه تا آن جا که مقدور است باز گذاشته اند. به گونه ای که می توان این حضور را در سرویس های رفت و برگشت، حتی رزرو هتل، ترانسفر، اخذ بلیت و حتی تهیه و ارسال سوغاتی به هر نقطه ای از دنیا مشاهده کرد. طبیعی است که با چنین رویکردی به گفته مسئول موزه ها و بناهای تاریخی شهر اصفهان، فقط تا روز چهارم نوروز ۹۱، اصفهان با ۵ درصد افزایش گردشگر، رتبه نخست بازدید مسافران از بناهای تاریخی و موزه ها را به خود اختصاص داد. بد نیست بدانید در کل ایام نوروز، سه میلیون و ۷۰۰ هزار نفر از آثار تاریخی و میراث فرهنگی اصفهان دیدن کرده اند.

شیراز

شیراز نیز تا حد زیادی همچون اصفهان، آمار بالای گردشگران خود را مدیون سامان دهی مطلوب مدیریت میراث فرهنگی و نیز بهره وری از بخش خصوصی است. در فرودگاه شیراز نیز کیوسک های شرکت های خصوصی مشغول تبلیغات و ارائه خدمات به گردشگران هستند. از همان ابتدای ورود می توان ضمن رزرو هتل و دادن شماره تلفنت هر زمان به هر کجا که بخواهی توسط راهنمایان و رانندگان شناخته شده معتبر، سفر کنی. در هتل های سه ستاره به بالا بروشورها، نقشه ها و کتابچه هایی در اختیارتان قرار می گیرد تا به راحتی بتوانید تمامی ابنیه تاریخی را شناسایی و حتی مسیر دقیق و فاصله آن با هتلتان را تشخیص دهید. ضمن آن که مسئولان پذیرش هتل ها نیز با تبلیغ و معرفی نقاط دیدنی سعی دارند ماندگاری مسافر را تا آن جا که ممکن است افزایش دهند. جالب آن که در شیراز، نوع دیگری از گردشگری به همت بخش خصوصی رواج زیادی دارد و آن گردشگری پزشکی است که اگر چه افراد زیادی از کشورهای هم جوار و به خصوص حاشیه خلیج فارس برای درمان و امور پزشکی به ایران می آیند ولی با تلاش این شرکت ها حداقل ۳ تا ۴ روز علاوه بر مدت پیش بینی شده برای بازدید از نقاط دیدنی شیراز در این شهر می مانند.

ولی ویژگی جالبی که از آن بعد می توان شیراز را با مشهد مقایسه کرد، زیارتی و توریستی بودن این شهر است. شیراز نیز در وهله اول آرامگاه شاهچراغ است و پس از آن شعرای بزرگی مثل حافظ و سعدی و نیز در نزدیکی مرودشت تخت جمشید قرار دارد که از آوازه بین المللی برخوردار است. مسئولان میراث فرهنگی شیراز تمام تلاش خود را کرده اند تا فضای خاص هر مکان، بر دیگری تأثیر نگذارد و گردشگران با ورود به هر بنا و مجموعه تاریخی و فرهنگی دقیقا در همان فضا قرار گیرند. موزیک های پخش شده، کتاب، مجسمه و صنایع دستی عرضه شده و حتی چیدمان و مبلمان آن بنا کاملا با آن فضا همخوانی دارد.

آرامگاه حافظ اگر چه درون شهر واقع شده ولی فضای خاص آن به خوبی حفظ شده و بافت شهری آن را در خود مدفون نساخته. نحوه برخورد کارکنان آرامگاه، از فروشنده بلیت تا راهنمایان و حتی کارگران فضای سبز آرامگاه با مسافران، با سعه صدر و احترام توأم است. فضای سبز آرامگاه و انتخاب گیاهان و گل های کاشته شده در آن و حتی مکان های گل کاری شده با دقت و وسواس خاصی صورت گرفته است. کاری زیبا و آرامش بخش که نیاز به امکانات آن چنانی ندارد، فقط کمی سلیقه می خواهد و مدیریت با ذوق. موسیقی هایی که در این فضا نیز پخش می شود، ابیات و اشعار خواجه شیراز است که از حنجره بزرگان موسیقی کشور به گوش می رسد و آرامش محیط را دوچندان می کند. نور پردازی آرامگاه نیز آن قدر زیباست که هر گردشگری می نشیند، لذت می برد و شب را انتظار می کشد در آرامش که این رقص زیبای نور و عطر و نوا را حس کند و با آرامش کامل برود. این جا نیز بخش خصوصی حضور پررنگی دارد. در ضلع شمالی آرامگاه شیخ شیراز یک فروشگاه صنایع دستی قرار دارد و یک قهوه خانه سنتی. قهوه خانه ای که تلاش زیادی شده سنتی باشد، نه سنت زده. این دو فضا توسط دیواری مشبک و زیبا و گلدان هایی بی شمار، آن گونه از فضای اصلی آرامگاه جدا شده اند که به هیچ عنوان آرامش گردشگران را مختل نمی کنند.

در آرامگاه سعدی نیز درست همین وضعیت حاکم است. فضای سبز زیبا و باسلیقه، نورپردازی رویا گونه و آرامش دل نشینی که برایت دل کندن از آن جا دشوار است. جالب آن که آرامگاه سعدی به عکس حافظ، در نقطه ای از شهر واقع شده که چندان جای مناسبی نیست و بافت شهری نامساعدی دارد ولی مسئولان توانسته اند توازن مناسبی بین این فضا و منطقه مسکونی اطراف برقرار کنند به گونه ای که بعد فرهنگی و گردشگری این آرامگاه کمترین تأثیر را از بافت شهری و منطقه ای اطراف خود گرفته است.

خوب که نگاه می کنی می بینی چه ساده می توان با فضای سبز، نورپردازی و کمی خلاقیت و ذوق، گردشگران داخلی و خارجی را جذب کرد. حتی با مدیریتی خوب می توان بر مقاومت های منطقه ای و مخالفت های بومی فائق آمد و حتی تقابل را به تعامل تبدیل کرد، اقدامی که در اطراف آرامگاه سعدی به عینه می بینی. به گفته مسئولان میراث فرهنگی استان فارس، آن روزها بومیان و ساکنان منطقه در مقابل طرح های توسعه و بهسازی آرامگاه سعدی مقاومت می کردند ولی با سیاست های درست، فرهنگ سازی، اطلاع رسانی و آگاه سازی مردم منطقه از منافع گردشگری و مزیت های آن، همان مردم ناراضی اکنون به کسبه محلی و ارائه دهندگان خدمات به گردشگران تبدیل شده اند و خود در جذب گردشگر سهم بسزایی دارند.

همین رویکرد را دقیقا می توان در آرامگاه کورش یا همان پاسارگاد ملاحظه کرد. روستایی که به این آرامگاه چسبیده تا چند سال پیش یکی از دغدغه های مسئولان بود. آن ها نگران آن بودند که بافت خاص این روستا در نگاه گردشگران داخلی و خارجی همچون وصله ناجوری بر بدنه این اثر تاریخی ارزشمند باشد. ولی با مدیریت صحیح و اطلاع رسانی درست، اکنون این روستاییان خود را با جو عظیم پاسارگاد وفق داده و با زیبا سازی روستای خود البته با کمک مسئولان به ارائه خدمات به گردشگران پرداخته اند. جاده منتهی به پاسارگاد نیز که ۱۳۵ کیلومتر از شیراز فاصله دارد، هر چه به این مجموعه تاریخی عظیم نزدیک تر می شوی زیباتر و در خورتر جلوه می کند. همان آرامش و نور این جا نیز نقش بسزایی بازی می کند.

در مجموعه بزرگ تخت جمشید نیز که در ۵۷ کیلومتری شیراز و ۱۰ کیلومتری شمال مرودشت قرار گرفته، مسئولان با توجه به شناخت صحیح از تأثیر مسیر و جاده منتهی به یک اثر فرهنگی و تاریخی بر گردشگران، حداکثر تلاش خود را کرده اند تا جاده منتهی به تخت جمشید، زیبا، غنی و دارای فضای مناسب باشد. پارکینگ بزرگ این مجموعه نیز با توجه به فضای زیاد در اختیار، تا حد زیادی کار گردشگران را تسهیل کرده است. این جا نیز داستان های تاریخی و حماسی مربوط به تخت جمشید در حال پخش شدن است و چندین راهنمای گردشگری منتظر خدمت رسانی به گردشگران. یک مجموعه خدماتی بزرگ در خور نام تخت جمشید و یک هتل با صفا در سمت چپ مجموعه احداث شده که از نظم و زیبایی خاصی برخوردارند. خدمات رسانی به گردشگران در فضایی مناسب و کنترل شده صورت می گیرد. تنها بخش نامأنوس در تخت جمشید، کافی شاپی است که در انتهای کاخ ها بنا شده و این کافی شاپ اگر چه که دور از انظار است ولی با پخش موسیقی های پاپ با صدای بلند، لطمه بزرگی به جو خاص تخت جمشید زده است. نکته قابل تأمل این که در هیچ یک از اماکنی که به آن سر می زنی، اثری از کنده کاری و بنایی و تخریب و ساخت و ساز نیست و اولویت با آسایش و آرامش گردشگر است.

توس، آرامگاه فردوسی

اگر شاید از برخی جهات مقایسه آرامگاه فردوسی با آثار تاریخی و میراث فرهنگی دیگر نقاط کشور، کار دقیقی نباشد ولی از بسیاری جهات می توان این مقایسه را انجام داد. یکی از برجسته ترین تفاوت ها، راه منتهی به آرامگاه فردوسی است که در فاصله ۲۰ کیلومتری مشهد قرار دارد. از مشهد و از طریق جاده قدیم که به سمت قوچان بروید، به سه راه فردوسی و پس از آن به بولوار پردیس می رسید که به طول ۷ کیلومتر تا باغ آرامگاه ادامه دارد. در این مسیر و پیش از رسیدن به آرامگاه حکیم فردوسی، شهر تاریخی «تابران»، زادگاه امام محمد غزالی و بقعه تاریخی «هارونیه» قرار دارد. مسیری که خشک، نامناسب، خاک آلود، کارگاهی و پر از مشاغل نازیبا و پر سر و صداست. هیچ توجه خاصی برای هدایت گردشگران به سمت مکان تاریخی و فرهنگی با این عظمت نمی بینی. گویی به سمت روستایی دورافتاده و فراموش شده در حرکتی.

به پارکینگ کوچک مجموعه که می رسی، اولین چیزی که می بینی چندین دکه بی قواره است که به عرضه کالاهایی پرداخته اند که هیچ سنخیتی با فردوسی و شاهنامه و... ندارد. از مرد بلیت فروش می پرسی، همیشه این قدر خلوت است؟ می گوید: نه ایام عید روزانه ۸ هزار نفر می آیند ولی کلا سال به سال از تعداد بازدید کنندگان کم می شود. از همان ابتدای ورود توی ذوقت می خورد وقتی با تل های بزرگ ماسه و آجر مواجه می شوی که ظاهرا قرار است زمینه زیبا سازی محوطه باشد.نه از محل های منظم و خاص عرضه کالاهای فرهنگی و رفاهی خبری است، نه از شاهنامه خوانی و راهنماهای خبره. شاید این وقت سال این گونه است ولی اگر هم این گونه باشد آیا این توجیه پذیرفتنی است؟ فقط در سمت چپت یک کافی شاپ قرار دارد که در فضایی نه چندان دلچسب و سرسبز، چسبیده به دکه های بازارچه کوچک، ارائه خدمت می کند. درون مجموعه نیز این جا و آن جا در حال ساخت و ساز هستند. حتی لودر بزرگی مشغول کار است. تعداد کمی بازدید کننده در مجموعه دیده می شود. نه شور و حالی نه هیجانی، نه معرفی، نه تبلیغی و نه حتی سرویس رفت و برگشت مناسبی. یاد اتوبوس های واحد این مسیر که می افتی، دلت بیشتر می گیرد. مجسمه حکیم ابوالقاسم فردوسی را هم که می بینی دلت می سوزد. یعنی این مرد بزرگ به نوع خود، کمتر از حافظ و سعدی است؟ به خاطر می آوری نوروز سال ۱۳۸۸ را که خیلی دور نیست. تنها ۳ سال پیش. طبق گفته مسئولان ۲۰۰ هزار گردشگر از آرامگاه فردوسی دیدن کردند.

هر چند که فقط ۲۶۰ نفر از آنان خارجی بودند ولی باز هم رقم قابل توجهی نسبت به نوروز ۹۱ بود. در ایام نوروز سال جاری با وجود آن که نقاله خوانی شاهنامه در دو نوبت در این مجموعه برای بازدید کنندگان اجرا شد، ولی تعداد بازدید کنندگان در روز از ۸ هزار نفر فراتر نرفت و به این ترتیب حداکثر ۱۲۰ هزار نفر (با احتساب ۱۵ روز) از این مجموعه تاریخی و فرهنگی بازدید کردند. می دانم که بلافاصله می پرسی چرا. ولی سوال مهم تر این است که آیا مسئولان نیز از خود می پرسند چرا؟