سرنوشت بی نتیجه پرونده ارسالی توس به یونسکودرسال2007

ویژه نامه قصه ی توس-روزنامه خراسان

سایه سنگین دکل ها راه جهانی شدن توس را تاریک کرده است.

کشورهای مختلف همواره در تلاشند که با معرفی آثار تاریخی و باستانی خود و ثبت آن در فهرست آثار جهانی یونسکو، زمینه را برای معرفی فرهنگ و هویت کشورشان فراهم کنند و نگاهی جهانی را به تمدن شان معطوف سازند.

ایران هم سه سال پس از تصویب همایش عمومی یونسکو در تاریخ ۲۶ فوریه سال ۱۹۷۵ به کنوانسیون میراث جهانی یونسکو پیوست. برپایه این کنوانسیون حفاظت از آثار پس از ثبت در عین باقی ماندن در حاکمیت کشور مربوطه، به عهده تمام کشورهای عضو خواهد بود. از همین روی در سال ۱۹۷۹ چغازنبیل (خوزستان) ، تخت جمشید (فارس)  ومیدان نقش جهان (اصفهان)  نخستین مکان هایی بودند که از  ایران به فهرست میراث جهانی اضافه شد. در سال ۲۰۱۱ نیز «باغ ایرانی» آخرین عنوان ثبت شده در فهرست میراث جهانی یونسکو در ایران بود که شامل باغ های ایرانی پاسارگاد (فارس)، ارم (فارس)، چهلستون (اصفهان)، فین (کاشان)،عباس آباد (مازندران)، شاهزاده ماهان (کرمان)، دولت آباد (یزد)، پهلوان پور (یزد) و اکبریه (خراسان جنوبی) است.

اما آنچه که جای خالی اش در بین فهرست آثار ثبت شده جهانی در ایران بسیار به چشم می خورد، منطقه تاریخی توس است؛ منطقه ای که پیشینه ای چند هزار ساله دارد و زادگاه بزرگانی همچون فردوسی حکیم، ابومنصور عبدالرزاق سپهسالار خراسان ، خواجه نظام الملک توسی دانشمند و وزیر بزرگ دوران سلجوقی ، خواجه نصیر الدین توسی، امام محمد غزالی و شیخ توسی است. البته پر واضح است که به دلیل همین قدمت پرآوازه توس مسئولان میراث فرهنگی کشور نیز از سال ها پیش به فکر ثبت جهانی این منطقه بوده اند و در این زمینه تلاش کرده اند؛ هرچند که هنوز این مهم محقق نشده است و ثبت جهانی توس با ابتدایی ترین مشکلات دست و پنجه نرم می کند.

سایه غول های ناخوانده

موضوع ثبت جهانی توس با اینکه همواره بر سر زبان ها بوده و مسئولان میراث فرهنگی از آن سخن گفته اند اما برای اولین بار از سال 1385 به صورت جدی مورد توجه همه اعم از رسانه ها، مسئولان و صاحبنظران قرار گرفت؛ سالی که دکل های فشار قوی برق سرخس ، مشهد ، ترکمنستان همچون غولی بر آرامگاه فردوسی سایه انداخت و منظر حریم شهرتوس را مخدوش کرد و آغازی شد بر گمانه زنی ها و اظهار نظرهای متفاوت درباره ثبت جهانی توس و مانع بزرگی همچون دکل های برق...

در نخستین موضع گیری رسمی درباره قرارگیری دکل های برق در منظر آرامگاه فردوسی محسن لشکری مدیرکل وقت میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی اعلام کرد که "قبل از نصب دکل های برق در توس شکایتی از شرکت برق تنظیم شده بود که همچنان نیز به قوت خود باقی است."

ماجرای کش دار دکل های توس!

و اما آنچه که امروز به عنوان مانعی اصلی برای ثبت جهانی توس از آن یاد می شود دکل‌های برقی است که منظر حریم توس را مخدوش کرده است. از همان سال 1385 که میراث فرهنگی بابت دکل های توس از شرکت برق شکایت کرد تاکنون هیچ اقدام مثبتی برای رفع این مشکل نشده تا اینکه سال 90 ، مجتبی رجایی خراسانی، سرپرست اداره کل میراث فرهنگی خراسان رضوی پایان مناقشه شکایت دو اداره دولتی را اعلام کرد و از پس گرفتن شکایت میراث فرهنگی از شرکت برق خبر داد.

او البته تاکید کرده بود که پس گرفتن این شکایت به منزله پیگیری نکردن ثبت جهانی توس نیست. بعد از این خبر اظهارنظرها درباره دکل های توس شدت گرفت، برخی مسئولان هم چون معاون فنی و عمرانی استانداری خراسان رضوی ضمن تاکید بر پیداکردن چاره ای برای رفع مشکل دکل های توس ، سهل انگاری در رفع این مشکل و به تعویق انداختن ثبت جهانی توس را محکوم کردند.

برخی دیگر نیز همچون فرماندار مشهد موضوع وجود دکل های توس به عنوان مانعی برای ثبت جهانی را به کل منکر شد.

حسن موحدیان در گفت وگویی با خراسان گفته بود: «دکل ها هیچ گونه تأثیری بر ثبت جهانی توس ندارد، این موضوع ها، مواردی است که شما روزنامه ها درست می کنید و من آن را قبول ندارم. چون فاصله دکل ها با توس زیاد است و تأثیری بر ثبت جهانی توس ندارد؛ این موضوع بی دلیل بزرگ شده است.»

به هر حال به گفته بسیاری از صاحبنظران و کارشناسان بی شک نقش دکل های برق در مخدوش کردن منظر حریم توس در صورت ثبت جهانی به عنوان یکی از موانعی که کارشناسان یونسکو به آن توجه خواهند کرد مطرح می شود.

در توضیح تاثیر این دکل ها بر ثبت جهانی توس نیز بد نیست به ماجرای برج جهان نما و میدان نقش جهان اصفهان اشاره ای بکنیم.

ماجرای برج جهان نما و سایه اش بر میدان نقش جهان اصفهان را که یادتان هست؟ برج جهان نما که ارتفاعی ۵۰ متری و در ۷۰۰ متری میدان نقش جهان اصفهان قرار داشت با هشدار یونسکو مبنی بر حذف میدان نقش جهان از فهرست آثار جهانی مواجه شد. بازرسان یونسکو سال ۲۰۰۲ (۱۳۸۲)پس از بازدید از میدان نقش جهان، نظرشان را این گونه اعلام کردند: «خط آسمانی و منظر تاریخی و فرهنگی میدان نقش جهان مخدوش شده و دولت ایران موظف است نسبت به تعدیل برج جهان نما اقدام کند.»

اصرارهای شهرداری و شورای شهر اصفهان برای ادامه ساخت برج جهان نما و هشدارهای متعدد یونسکو برای تعدیل این بنا تا حدی پیش رفت که یونسکو با تعیین مهلت برای تعدیل برج جهان نما، مسئولان ایران را به حذف میدان نقش جهان از فهرست میراث جهانی تهدید کرد. با جدی شدن موضوع، سید محمد خاتمی، رئیس جمهور وقت پیگیر این موضوع شد و سرانجام برج جهان نما در تاریخ ۸ بهمن ۱۳۸۴ تعدیل و ۲ طبقه بالای آن تخریب شد تا به منظر میدان نقش جهان آسیبی وارد نشود. حال با توجه به این تجربه و عرض اندام دکل ها در منطقه تاریخی توس، کارشناسان پیش بینی می کنند که با وجود این دکل ها یونسکو از ثبت جهانی توس خودداری کند.

5 نظریه برای رفع مشکل دکل ها

ماجرای ثبت جهانی توس ادامه یافت و سال ها در کنارش از سایه سنگین دکل ها به عنوان یک مانع یاد شد تا اینکه آذر ماه 90 احمدزاده، رئیس سابق میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری کشور از توس بازدید کرد و ضمن ارایه مصوبه های مختلف برای رفع مشکلات این منطقه تاریخی ، گریزی هم به ثبت جهانی توس زد و با تاکید بر ضرورت این اقدام ، پایان شهریور ماه 91 را آخرین مهلت برای تهیه پرونده ثبت جهانی دیار حکیم فردوسی عنوان کرد.

بعد از این دستور رئیس سابق سازمان میراث فرهنگی کشور بود که مسئولان استانی به جنب و جوش افتادند و در پی چاره ای برای رفع مشکلات و موانع ثبت جهانی توس برآمدند و از آنجایی که دکل های برق به عنوان مهمترین مانع ثبت جهانی این منطقه تاریخی مطرح می شد، جلسات متعددی برای رفع این مشکل بین مسئولان ذیربط برگزار شد. برآیند این جلسات ارایه 5 پیشنهاد بود که بیشتر مسئولان با پیشنهاد چهارم و پنجم یعنی کوتاه کردن یا جابه جایی دکل های توس موافق بودند. حسین عباس زاده معاون میراث فرهنگی خراسان رضوی: «بعد از بازدید از محل دکل ها ، 5 پیشنهاد برای رفع مشکل دکل های توس مطرح شد که بیشتر پیشنهاد چهارم و پنجم مدنظر قرارگرفت اما چون ساز و کار آن مشخص نشده است منتظر نهایی شدن نظرات هستیم.»

آب سردی بر پیکره ثبت جهانی توس

همه در تب و تاب آماده کردن پرونده ثبت جهانی توس بودند تا در شهریور 91 این پرونده آن طور که معاون میراث فرهنگی خراسان رضوی گفته بود بدون هیچ نقصی به یونسکو ارسال شود اما انگار طلسم ثبت جهانی توس به این زودی شکسته نمی شود؛ 25 اردیبهشت 91 و همزمان با سالروز بزرگداشت فردوسی است ، آرامگاه حکیم توس میزبان معاون رئیس جمهور و معاون میراث فرهنگی کشور بود، بعد از اجرای پر حاشیه مراسم بزرگداشت فردوسی خبرنگار خراسان در گفت و گو با معاون میراث فرهنگی کشور پیگیر ثبت جهانی توس می شود اما به جای شنیدن خبری خوش، مسعود علویان صدر با ناامیدی آب سردی بر تمام تلاش ها برای ارسال پرونده ثبت جهانی توس در شهریور 91 می ریزد، او می‌گوید:« تا مشکلات توس برطرف نشود، پرونده ثبت جهانی آن به یونسکو ارسال نخواهد شد... فکر نمی کنم به این زودی مشکلات توس حل شود؛ بنابراین پرونده ثبت جهانی این منطقه تاریخی طی سال های آینده به یونسکو ارسال خواهد شد.» این جمله معاون میراث فرهنگی کشور پایانی بود بر تمام تلاش ها و حرف و حدیث ها درباره ثبت جهانی توس در سال 91.... و حالا باز این ماجرای طولانی و قصه پر غصه ثبت جهانی دیار فردوسی پاکزاد ادامه پیدا می کند تا "سال های آینده" دوباره از راه برسد و مسئولان قولی بدهند و جلساتی برگزار شود و شاید امیدی به ثبت جهانی این منطقه کهن و پر آوازه...

ارسال اولین پرونده ثبت جهانی توس به یونسکو در سال 86

با وجود همه حرف و حدیث ها درباره مشکلات و موانعی که برای ثبت جهانی توس مطرح می شد و تقریبا یک سال بعد از نصب دکل های برق در منظر حریم شهر توس، اولین پرونده ثبت جهانی این منطقه تاریخی با عنوان "چشم انداز فرهنگی توس" به یونسکو فرستاده شد. هرچند به دلایل نامعلومی مسئولان میراث فرهنگی استان ارسال این پرونده به یونسکو را به زبان نیاوردند و در این اواخر نیز در گفت وگو با رسانه ها تاکید کردند که "تاکنون پرونده ای برای ثبت جهانی توس به یونسکو ارسال نشده است" اما سایت رسمی یونسکو نظر متفاوتی با مسئولان میراث فرهنگی خراسان رضوی دارد؛ بر اساس اعلام سایت رسمی یونسکو پرونده ای به شماره 5203 در 18 مرداد ماه سال 1386 ( 9 آگوست 2007) با عنوان چشم انداز فرهنگی توس به یونسکو ارسال شده است تا در معیارهای (iii)،(iv) و (vi) (درباره جزئیات این معیارها در گزارش بعدی به تفصیل توضیح داده می شود) ارزیابی شود. پایگاه اینترنتی یونسکو در توضیح این پرونده و شاخصه های منطقه تاریخی توس آورده است: «توس یکی از اماکنی است که دیرینه ترین بقایای حیات انسان را در خود جای داده است و امروز بزرگترین شهر مذهبی جهان اسلام شناخته می شود. این شهر شاهد تمدن های متفاوتی بوده است (چرخه فرهنگی ). توس زادگاه بسیاری از فرهیختگان ایرانی است.» همچنین در بخش دیگر گزارش یونسکو با عنوان "مقایسه با اماکن مشابه" آماده است: « این مجموعه می تواند با شهر تاریخی "زوزن"، شهر تاریخی "جوزجان" و سایر شهرهای اسلامی قرون دوم تا هفتم هجری مقایسه شود. بر این اساس این موضوع ثابت می کند که پرونده ثبت جهانی توس یک بار و در سال 86 به یونسکو ارسال شده هرچند که تا کنون نتیجه آن اعلام نشده است .