تحلیل عناصر اسطوره‌ای شناهنامه ضروری است

 ابومحبوب، پژوهشگر، در نشستی دیگر از سلسله نشست‌های «شاهنامه‌پژوهی» از تحلیل عناصر اسطوره‌ای «شاهنامه» به عنوان امری ضروری برای آشنایی با نگرش، تفکر و گرایش فردوسی یاد کرد که سبب می‌شود با نگرش‌ها و گرایش‌های فرهنگ کهن ایرانی نیز آشنا شویم. به گزارش خبرگزاری ایبنا، دهمین نشست از سلسله درس‌های «شاهنامه‌پژوهی» با حضور احمد ابومحبوب، مدرس این دوره و جمعی از علاقه‌مندان به شاهنامه در سرای اهل قلم برگزار شد.
ابومحبوب در آغاز این جلسه گفت: در سلسله نشست‌های «شاهنامه‌پژوهی» تاکنون به بحث‌ واژه‌شناسی «شاهنامه» نپرداخته‌ایم و بیشتر مباحث تفصیلی و درون‌ مایه‌ای مطرح شده است. تحلیل و شناخت «شاهنامه» پیرامون بحث لغت دور نمی‌زند، بلکه شناخت عناصر محتوایی است.
وی با تاکید بر اهمیت تحلیل عناصر اسطوره‌ای و محتوایی «شاهنامه» ادامه داد: تحلیل عناصر اسطوره‌ای سبب می‌شود با تفکر، نگرش و گرایش فردوسی آشنا شویم و در حقیقت از این منظر با نگرش‌ها و گرایش‌های کهن ایرانی آشنا خواهیم شد.
این استاد دانشگاه حماسه فردوسی را برتر از دیگر حماسه‌ها دانست و افزود: «شاهنامه» این شاهکار حماسی فردوسی با مبانی حماسی بیش از سایر آثار مانند «ایلیاد» و «ادیسه» هومر مطابقت دارد.
وی در ادامه از حماسه به عنوان بیانگر شکل‌گیری ملت‌ها یاد کرد و گفت: حماسه جنگ‌های بیرونی و نه جنگ‌های قومی و قبیله‌ای را مطرح می‌کند بنابراین شرح جنگ‌های میان شهرهای یونان یا قوم‌های عرب حماسه نیستند.
ابومحبوب به قرائت بیت‌هایی از «شاهنامه» پرداخت که بیانگر جواب فریدون به فرستاده سلم و تور بود و اظهار کرد: فریدون در این ابیات معتقد است سلم و تور به بدی یا اهریمن تمایل یافته‌اند و همچنین از این بخش «شاهنامه» ما شاهد تقابل میان دو و یک خواهیم بود. این مساله خود یک نشانه یا کد است و مفاهیم بسیاری را روشن می‌کند.
وی در بخش دیگر از سخنانش با تاکید بر تاثیر محیط جغرافیایی در خلق و خوی انسان‌ها به عنوان یکی از مباحث جامعه‌شناسی توضیح داد: همان‌گونه که محیط جغرافیایی و طبیعت سخت و خشن، خشونت را در خلق و خوی و ذهنیت سبب می‌شود، طبیعت سازگارا و مناسب هم خلق و خوی آرام را به دنبال دارد و ساکنان چنین مناطقی با طبیعت سر ناسازگاری و جنگ ندارند.
این پژوهشگر ادامه داد: به همین نسبت برخی از زبان‌ها سخت و سنگین و برخی‌ها نرم و آرام هستند. این مساله به فرهنگی که زبان در آن جاری است و به عبارت دیگر به فرهنگی که در منطقه جغرافیایی رواج یافته است، بستگی دارد.
وی در بخش دیگر از سخنانش معنای برخی از تعابیر به‌کار رفته در ابیات «شاهنامه» را شرح داد و گفت: «سر به کار بودن» به معنای این است که می‌خواهی مساله‌ای را حل کنی و «شام برکسی خوردن» به معنای فاتحه کسی را خواندن، «چرخ از بر گذشتن» به معنای گذشت روزگار و زمان و «دین» به معنای وجدان و دریافت درونی است.
ابومحبوب در ادامه سخنانش به ویژگی‌ پیشگو بودن فریدون اشاره و تشریح کرد: فریدون پیش‌بینی کرده که سلم و تور خوی بد گرفته‌اند. مساله پیش‌بینی در اصل به نوعی پذیرش حادثه است، پیش از آن‌که اتفاق بیفتد. به عبارت دیگر پذیرش حتمی بودن یک حادثه است. در اسطوره‌ها پیش‌بینی یک امر ایزدانه است.
وی ادامه داد: فریدون در «شاهنامه» چهره ایزدانه پیدا کرده و نمادی از یک ایزد است. ایزدی که با گاو که خود یک سمبل و توتم است، رابطه دارد. حال در «شاهنامه» این خدای‌زادگان یعنی فرزندان فریدون هستند که با یکدیگر دشمن شده‌اند و می‌جنگند.
سخنران این جلسه اظهار کرد: در اسطوره‌های یونانی نیز درگیری خدایان با یکدیگر وجود دارد و به‌طور کلی بشر ابتدایی بلایای طبیعی را به نبرد خدایان با یکدیگر تعبیر کرده است، اما در فرهنگ ایرانی به نوعی مطلق‌گرایی وجود دارد؛ چراکه ایزد مثبت، مطلق خوب و ایزد منفی، مطلق بد است و هرگز صفات دیگر را به آن‌ها نسبت نمی‌دهند.
وی افزود: در اسطوره‌های یونانی ایزدان مانند انسان‌ها صفات متضاد دارند و برای مثال یک ایزد مثبت می‌تواند صفات خوب و بد داشته باشد. یعنی عکس آن‌چه در اسطوره‌های ایرانی می‌بینیم. برهمین اساس در اسطوره‌های ایرانی همیشه دو رنگ سیاه و سفید با هم در نبردند.
ابومحبوب در بخش دیگر از سخنانش به جبرگرایی یا تقدیر گرایی در «شاهنامه» اشاره و تشریح کرد: در «شاهنامه» با جبرگرایی اسطوره‌ای روبه‌رو هستیم. جان ایرج خردمند در معرض خطر است، اما با سرنوشت می‌جنگد، بلکه آن‌را تغییر دهد. هرچند سرنوشت بر ایرج پیروز می‌شود.
وی در ادامه با تاکید بر گسترش تبار فریدون در سراسر جهان تا زمانی‌که وحدت سراسری میان آن تبار وجود دارد، گفت: ملت و ملیت زمانی آغاز می‌شود که بخشی از یک تبار با یکدیگر درگیر شوند و بخشی از تبار از بخش دیگر جدا و به یک بخش مستقل تبدیل شود. شکل‌گیری ملت‌ها همیشه به این گونه بوده است.
این استاد دانشگاه در بخش بعدی جلسه اظهار کرد: در ابیاتی که از سپاه یاد شده است، سپاه برابر جامعه است و گرایش‌های پنهانی در سپاه، گرایش‌های پنهانی جامعه را نشان می‌دهد. در حقیقت فردوسی تصویر یک جریان اجتماعی را توصیف می‌کند.
وی در بخش پایانی سخنانش به دو عامل یاد شده از سوی فردوسی به عنوان انگیزه‌های جنگ و جنایات در «شاهنامه» اشاره کرد و توضیح داد: «آز» و «بیم» این دو عامل هستند. «آز» عاملی روانشناختی، درونی و فردی است و به عنوان توسعه‌طلبی، طمع و برتری‌جویی یاد می‌شود. «بیم» عامل بیرونی و اجتماعی و فرهنگی است.