فرهنگ شاهنامه فردوسی؛ فریتس ولف

فرهنگ شاهنامه فردوسی» نتیجه 25 سال کار خستگی ناپذیر فریتس ولف دانشمند آلمانی است. این کتاب با وجود گذشت سال‌های بسیار که از تدوین آن می‌گذرد هنوز هم ارزش علمی و کاربردی خود را از دست نداده است.به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، برپایه فرهنگ شاهنامه فردوسی می‌توان دریافت که یک به یک واژگان شاهنامه به چه تعداد و در کدام بیت‌ها به کار رفته است. واژه‌نامه ولف، که در تاریخ ایران‌شناسی و مطالعات ایرانی به دشواری بتوان برای آن همانندی یافت، یک کشف لغات جامع است که تمام واژگان شاهنامه را با آوردن جای کاربرد آن واژه در بیت‌ها و فصل‌ها نشان می‌دهد. 
این کتاب افزون بر اینکه با یک تقسیم‌بندی منطقی در شرح و معنای واژه به نشان دادن ویژگی‌های لغوی و کاربردهای دستوری واژه‌ها می‌پردازد، از نظم الفبایی نیز برخوردار است و به شیوه‌ای علمی و فنی گردآوری شده است. اما جدای از کار شگفت‌آور ولف سرنوشت غم‌انگیز او نیز رویدادی است که هرگز از یاد کسانی که او را می‌شناختند نرفت. 
ولف 25 سال پیوسته واژه به واژه شاهنامه را با بردباری و دقت کم‌نظیری خواند و تمام آنها را بر روی برگه‌هایی یادداشت کرد. او 15 سال پیش از جنگ جهانی اول و در تمام سال‌های جنگ به کار دشوار کتابش پرداخت. کسانی که ولف را از نزدیک دیده‌اند می‌گویند که او هرگز به این نمی‌اندیشید که کار رنج‌آورش چگونه به دست دوستداران و پژوهندگان شاهنامه خواهد رسید.او تنها می‌خواست کاری را که آغاز کرده بود به پایان برساند و ناتمتم نگذارد.هنگامی که او آرام آرام پژوهش خود را به اتمام می‌رساند، دولت ایران زمینه برگزاری جشن هزاره فردوسی (1313‌) را تدارک می‌دید. دولت آلمان که می‌خواست پایه‌های همکاری با ایران را استوارتر کند، چاپ فرهنگ ولف را انجام داد و هزینه کم و بیش سنگین آن را بر عهده گرفت. هر چند حروف‌چینی و چاپ آن کار وقت‌گیر و دشواری بود، اما پس از انتشار کتاب دوران تیره روزی ولف نیز آغاز شد و سرنوشت او را به دست نازی‌ها سپرد. آنها او را در شب 21 مارس 1943 میلادی به اردوگاه‌های مرگ بردند. از آن پس هیچ کس ندانست که او در کجا و کی دیده از جهان فرو بست. 
ولف در 11 نوامبر 1880 در برلین زاده شد و بیشتر دوران زندگی خود را در همین شهر بسر برد. پس از دریافت گواهی‌نامه از موسسه قدیمی لولژ روایال فرانسه برای ادامه تحصیل به مونیخ رفت و از آنجا راهی هایدلبرگ و برلین شد و سرانجام در گیسن اقامت گزید. در گیسن بود که زیر نظر «کریستیان بارتولومه»؛ ایران‌شناس نامدار آلمانی و مترجم گاتها، به دریافت درجه دکتری نایل آمد. پایان نامه دانش آموختگی او درباره «مصادر زبان‌های ایرانی و هندی» بود. 
ولف پیش از پرداختن به کار فرهنگ شاهنامه سرگرم پایان دادن ترجمه اوستایی بود که استادش بارتولو مه، ناتمام گذاشته بود. در همان هنگام بود که طرح پدید آوردن گنجینه‌ای زبانی از لغات شاهنامه را در ذهن پرورد. ارزش چنان کاری پیدا بود؛ اما سهمگینی و سختی پایه‌گذاری اثری که سالیان سال رنج و کار مدام می‌خواست نیز نمی‌توانست از دید او پنهان بماند. با این همه ولف با پشتکار و انگیزه‌ای شگفت بلافاصله کار را آغاز کرد و 25 سال یک تنه به تدوین و انجام آن پرداخت. 
ولف، شاهنامه «ژول مول» را اساس کار خود قرار داد و آن را با دو چاپ دیگر «ماکان» و «وولرس» سنجید. از سویی دیگر شاهنامه را بر بنیاد شمار پادشاهان آن به پنجاه فصل بخش‌بندی کرد تا یافتن واژگانی که او برشمرده وبازنموده است برای هر جوینده‌ای، که هر چاپ دیگری از شاهنامه را در اختیار دارد،آسان و ممکن باشد. ولف همه واژه‌های شاهنامه را به ترتیب الفبا و خط فارسی و آوانویسی لاتین آورد و معناهای گوناگون هر واژه و کاربرد دستوری آنها را نشان داد. بدین گونه فرهنگی مفصل در بیش از 900 صفحه به همراه فهرست‌های گوناگون آماده شد. در کنار این کار بزرگ، روش علمی و دقت و باریک‌بینی او نیز شایان توجه است. به کمک این فرهنگ می‌توان درباره موضوع‌های دستوری واژگانی و سبکی شاهنامه تحقیق کرد و بهره‌مند شد. 
از همین روی است که دکتر جلال خالقی مطلق می‌نویسد: «اگر کسی از من بخواهد که مهمترین کاری را که تا کنون درباره شاهنامه انجام گرفته است نام ببرم، بی درنگ از فرهنگ شاهنامه فریتس ولف نام خواهم برد و می‌افزاید که اگر موفقیت و کامیابی در ویرایش شاهنامه نصیب او شده است بخشی از آن را وامدار فرهنگ ولف است. زیرا بسیار پیش می‌آید که ویراستار شاهنامه برای شناخت ضبط درست یک واژه باید نمونه‌های همانند را در بیت‌های دیگر بیابد. به یاد داشتن چنان جزییاتی با توجه به گستردگی شاهنامه امکان‌پذیر نیست. اما فرهنگ ولف در بسیاری جای‌ها این دشواری را از پیش‌پای مصحح و پژوهشگر شاهنامه برمی‌دارد و راه را هموار می‌کند.» 
«فرهنگ شاهنامه فردوسی» فریتس ولف در سال 1935 میلادی در آلمان چاپ و در سال 1956 تجدید چاپ شده است. این کتاب ارزشمند چند سال گذشته توسط انتشارات اساطیر منتشر و با استقبال علاقه‌مندان مواجه شده است. این کتاب در ردیف چاپ دوم قرار دارد و ناشر، مقدمه‌ای برای فریتس ولف و نیز زندگی‌نامه او را به قلم «هانس هانیریش شدر» و با ترجمه کیکاوس جهانداری برای شناخت بیشتر نویسنده و کار او در صفحات آغازین کتاب آورده است. افزون بر آن جدول تطبیقی فرهنگ ولف با پنج چاپ مشهور شاهنامه را نیز که توسط پرویز اذکایی فراهم شده، برای استفاده بیشتر خوانندگان و پژوهشگران به ابتدای کتاب افزوده شده است.