فارسی دری اصیل را از مشهدی ها بشنوید

گفت وگو اختصاصی بامهدی سیدی پژوهشگر و کارشناس در زمینه لهجه و گویش مشهدی
لهجه و گویش مشهدی یا به عبارت علمی تر فارسی مشهدی یکی از موثر ترین گویش ها در فارسی دری است چرا که خاستگاه فارسی دری و همچنین ادبیات اصیل فارسی این گویش و زبان زیباست.
لیکن در دهه‌های اخیر ، این گویش و لهجه‌ی زیبا چنان مورد بی مهری قرار گرفته که گزافه نیست بگوییم فارسی مشهدی رو به نابودی گزارده است.
بدیهی است که اضمحلال و مهجوریت این گویش زیبا و دلنشین دغدغه های بسیاری از شهروندان مشهدی ، اساتید ، پژوهشگران و صاحبنظران گشته از این رو پای سخن مهدی سیدی از اساتیدو پژوهشگران به نام در عرصه‌ی ادبیات و بالاخص گویش و لهجه‌ی مشهدی نشتیم وی که در جمع آوری لغات و اصطلاحات مشهدی پیشگام است در یک گفت و گوی دوستانه به بیان نظرات ، مستندات علمی و نتایج پژوهش های خود در خصوص گویش مشهدی پرداخت . آنچه در ادامه آمده است حاصل این گفت و گو است:
● استاد یک معرفی کوتاه از خود ارائه بفرمائید؟
مهدی سیدی پژوهشگر و کارشناس در زمینه لهجه و گویش مشهدی.
● استاد چرا لهجه و گویش مشهدی موضوع تحقیقات شما قرار گرفته ؟
در یک جمله چون خاستگاه ادبیات و زبان فارسی دری خراسان و توس سابق ، همان مشهد امروز است . به این خاطر شناخت ادبیات فارسی و گویش فارسی جدا از ادبیات خراسان و گویش مشهدی نخواهد بود.
● اما آنطور که به نظر می رسد شیراز یا به طور کلی فارس در این خصوص داعیه دارتر از خراسان و مشهد است .
وقتی صحبت از گویش اصیل فارسی دری است به طور مطلق خراسان و توس حرف اول و آخر را خواهد زد ، شاهنامه‌ی منصور اشعار رودکی و شاهنامه‌ی فردوسی تماما آثاری هستند که قبل از گلستان و بوستان سعدی و غزلیات حافظ خلق شده اند .
● توضیح بیشتری در این رابطه ارائه می کنید ؟
فارسی دری بعد از اسلام در ایران زبان رسمی ای بود که در درباره  ساسانیان که دایره‌ی حکمرانیشان تا نواحی مرکزی ایران بوده مورد استفاده قرار می گرفت ، اصلا عنوان دری از درباری گرفته شده یعنی زبانی که در دربار از آن استفاده می شد و کلیه‌ی مکاتبات اداری و رسمی به آن زبان صورت می‌گرفت و این درست در زمانی بود که به جز خراسان و نواحی ای از تاجیکستان امروزی در بقیه‌ی ایران که به عراق عجم معروف بود ، عرب ها سلطه داشتند و زبان رسمی عربی بود ، به نحوی که کلیه‌ی آثار مهم نگاشته شده در آن عصر و قبل از آن در این منطقه کلا به زبان عربی بود.
● یعنی مردم در عراق عجم به زبان فارسی تکلم نمی کردند؟
البته مردم در منازل و حوزه‌ی شخصی و روابط خانواداگی از زبان فارسی استفاده می‌کردند ، لیکن زبان فارسی ای که از ری به آن طرف یعنی عراق عجم مورد کاربرد بود ، زبان فارسی پهلوی بود که قبل از تسلط اسلام رواج داشت که با زبان فارسی دری که در دربار ساسانیان رایج بود ،  تفاوت داشت .
● قبل از سلطه‌ی ساسانیان به شرق کشور مردم چه نوع گویش داشتند؟
آنچه از اشعار پراکنده آن دوران به جای مانده حکایت از آن دارد که مردم در آن دوران فارسی دری را استفاده می‌کردند ، به عبارت بهتر این زبان بین مردم مرسوم بود ، اما رسمیت نداشت تا در دوره‌ی ساسانیان رسمیت یافت ، به عنوان نمونه ، شعری که کودکان بلخ برای یک سردار عرب می خواندند:
" از خطلان آمذ یه           تر و تباه آمذ یه "
یا نمونه شعری که از حنظله باد غیسی به جای مانده است:
آهوی بیابان چگونه زَوَ زا             چو ندارد یا ربی یار چگونه دَوَ زا
که معانی این اشعار هم اکنون نیز برای ما مفهوم است. البته این زبان هنوز زبان ادبیات نبود و به عنوان زبان محاوره ای کاربرد داشت تا اینکه در دوره‌ی ساسانی زبان رسمی و ادبیاتی نیز شد.
اولین کسی که دامن همت گمارد و این زبان را به ادبیات بدل ساخت رودکی ، پدر شعر فارسی بود ، اشعار رودکی امروز برای همه‌ی کسانی که فارسی دری را می شناسند مفهوم است و به طور خاص تر برای خراسانی ها که با لغات و اصطلاحات این زبان رشد یافته اند.

● استاد از ادبیات رودکی بگوئید ؟
به قولی 130هزار و یا به نقلی دیگر یک میلیون و 100 هزار بیت سروده‌ی رودکی بوده است ، که تنها 500 بیت از آن به جای مانده است از جمله :
بوی جوی مولیان آید همی        یاد یار مهربان آید همی
ریگ آموی و درشتی های او      زیر پایم پرنیان آید همی
درست در سال329هـ . ق و بعد از وفات رودکی ، فردوسی در توس چشم به جهان گشود که زبان فارسی رابیمه کرد. 

● استاد شما از توس نام می برید و مشهدجدای از آن است ؟
توس امروز تنها منحصر به آرامگاه فردوسی شده است ، در حالی که در گذشته توس شهر بزرگی شامل سناباد ، آبکوه و به طور کلی بخش بزرگی از مشهد فعلی بوده است . به عبارتی مشهد امروزی همان توس سابق است که وفات حضرت رضا (ع) در این محل سکونت مشتاقان ، در اطراف بارگاه رضوی ، توس را در خود ادغام کرد و مشهد نام گرفت. لذا فردوسی توسی ، اسدی توسی و امثال این بزرگان ، مفاخر توس سابق و مشهد امروزیند .
● کمی از بحث اصلی دور شدیم ، اما لازم بود ... خواهش می کنم ادامه دهید.
بله همانطور که گفتم فردوسی پس از رودکی با سرودن 60 هزار بیت شعر که عصاره‌ی آداب ، رسوم و فرهنگ اصیل ایرانی بود. زبان فارسی و در شق جامع تر آن فرهنگ اصیل این ملت را بیمه کرد .
● به نکته‌ی جالبی اشاره کردید ، اشعار فردوسی اگرچه اشعاری حماسی هستند لیکن به خوبی مبیّن فرهنگ اصیل ایرانی و آداب و رسوم مردم ایران زمین است.
بله و جالب اینجا که این اثر خارق العاده عصاره∌ی تحقیق و پژوهش علما و دانشمندان بسیاری بود ؛ در عصر نوجوانی فردوسی ، حاکم توس به نام ابومنصور محمد بن عبدالرزاق توسی که به زبان و فرهنگ ایرانی علاقمند بود ، دستور داد تا علما و دانشمندان فارسی گردهم آیند و مجموعه‌ی اخلاقیات ، تاریخ و به طور کلی ریشه های فرهنگی تاریخی ایرانی را جمع آوری نمایند و وزیر وی به نام ابو منصور معمّری مسئول سرپرستی این مجموعه شد که نتیجه‌ی آن گرد آوری مجموعه ای گرانبها شد که ابو منصور آن را در قالب شاهنامه تالیف کرد که معروف به "شاهنامه‌ی منثور ابومنصوری" شد و فردوسی با هنرمندی تمام این نثر پر محتوا و زیبا را به نظم در آورد و این درست در زمانی بود که از ری به آن سو عربی زبان رسمی بود ، به نحوی که "صاحب العباد" که ایرانی الاصل بود و اهل طالقان و وزیر دستگاه حاکمه‌ی عرب ، از عربی گویان بزرگ به شمار می رفت که از او نقل شده که می گفت : حتی از نگاه کردن به یک آینه پرهیز می‌کنم که مبادا چهره‌ی یک عجم را ببینم!!
 ●پس از اتمام حکومت اعراب بر ایران وضعیت فارسی دری چگونه بود ، آیا بازهم مرکز ادبیات و زبان فارسی خراسان و توس بود ؟
در قرن چهارم که نواحی مرکزی آل بویه رشد پیدا کرد،هنوز هم زبان رسمی مناطق مرکزی و غرب کشور ، عربی بود و خراسان همچنان پایگاه رشد ادبیات فارسی بود ، در آن دوران آل بویه و حکومت های کوچک  و  بزرگ  نواحی   مرکزی  و   غرب  کشور  به  تشیع  خدمت  کردند  و  امثال 

سید مرتضی و شیخ مفید را پروراندند. به طوری که تا قبل از دوره‌ی مغول یا قرن ششم کلیه‌ی آثار مهم ادبیاتی در خراسان زاده شد ، از اشعار رودکی ، فردوسی تا آثار عطار ، خیام ، اسرالتوحید ، تاریخ بیهقی ، سفرنامه‌ی ناصر خسرو و... حتی قدیمی ترین کتاب در زمینه‌ی جغرافیا به نام "حدودالعالم" در خراسان نوشته شده است.
● و جایگاه گویش مشهدی در این میان چیست ؟
بنا به توضیحاتی که ارائه شد پر واضح است که گویش مشهدی یا فارسی مشهدی گرانبهاترین گنجینه‌ی زنده‌ی ادبیات و فارسی اصیل دری است و حتی به شکل توسعه یافته تری گنجینه‌ی فرهنگ اصیل ایرانی ، تنها 80 درصد افسانه ها و اشعار حماسی و پهلوانی ایران از شهر توس برخاسته است . در این گویش لغات اصیل فارسی موج می‌زند به طوری که اشعار کهن ما ، برای خراسانی ها ومشهدی ها کاملا قابل فهم است واین در حالیست که فهم همین اشعار برای مردم سایر نقاط کشور گاه نیاز به ترجمه‌ی لغات بسیاری دارد . حتی قدیمی‌ترین لغت نامه به نام لغت نامه‌ی فُرس در خراسان نوشته شده آن هم جهت فهم اشعار شاهنامه در سایر نقاط کشور!!
● با این تواصیف چرا اقبال مردمی نسبت به این لهجه و گویش در یک کلام ؛ اسف بار است ؟
تبلیغات منفی عامل اصلی است. وقتی آرم گویش مشهدی می شود ؛ مِدِنُم اما نُمُگُم ! بدیهی است که این گویش مورد بی مهری قرار گیرد و این در حالیست که به قطع و یقین از بین رفتن این لهجه و گویش باعث انقطاع ارتباط نسل جدید با ادبیات و زبان فارسی اصیل خواهد بود .
● تشکر می کنم از اینکه وقت گرانبهای خود را در اختیار خوانندگان ما قرار دادید .اگر صحبت خاصی دارید،بفرمایید؟
در پایان به عنوان یک پژوهشگر به این نکته اشاره می کنم ، گاه در حین انجام مطالعات و پژوهش‌ها به واژه هایی بر می خورم که در هیچ لغت نامه ای نیست و تنها به کمک لغات و اصطلاحاتی که از پدر و مادرم شنیده‌ام قادر به درک آن می شوم و این تنها و تنها به خاطر اصالت این گویش شیواست.
"با توجه به آنچه گذشت یک جمله خودنمایی می کند : فارسی دری اصیل را از مشهدی ها بشنوید"
(بن مایه:ستاد خبری دومین جشنواره فرهنگی هنری شهر بهشت)