شیخ طوسی

محمد بن حسن طوسی آوازیافته به شیخ طوسی، شیخ الطایفه از علمای شیعه سده چهارم و پنجم. او معاصر سلطان محمود غزنوی، حکومت آل بویه، شیخ صدوق، فردوسی، شیخ مفید و سید مرتضی بوده‌است

وی در رمضان سال ۳۸۵ در طوس زاده شد،از کودکی آغاز به آموختن علوم اسلامی کرد.شیخ طوسی در دوران جوانی به درجه اجتهاد رسید و کتاب تهذیب الاحکام را در این دوره و با پیشنهاد استادش، شیخ مفید تألیف کرد. سید مرتضی علم الهدی به سال ۴۳۶ درگذشت و پس از وی شیخ طوسی مرجع شیعه شناخته شد. ترکان سلجوقی در سال ۴۴۷ با استفاده از ضعف آل بویه ـ که شیعه مذهب بودند ـ به بغداد حمله کردند و با اشغال آن حکومت آل بویه را برانداختند. شیخ طوسی تا سال ۴۴۸ در بغداد بود و مجلس درس خود را در همان شهر تشکیل داد اما در سال ۴۴۸ به سبب حمله طغرل به بغداد و انقراض آل بویه بر آزار و اذیت شیعیان توسط اهل سنت و سلجوقیان افزوده شد.

در این زمان عبد الملک وزیر طغرل بیک، به محله‏های شیعه‏نشین حمله کرده، به قتل آنان پرداختند. حتی خانه شیخ حمله کردند تا وی را به قتل برسانند، ولی او را نیافتند و وسایل منزل و کتاب‏های او را آتش زدند و نابود ساختند. گفته‌اند طغرل بیک تا سال ۴۴۹، چندین بار کتاب‏های شیخ طوسی را در ملا عام سوزاند. بعد از این حادثه شیخ از بغداد خارج شد و به نجف رفت و حوزه علمیه نجف را تأسیس کرد. گفته شده که در آنجا ۳۰۰ مجتهد تربیت کرد و چندین کتاب نوشت. نفوذ علمی به گونه‌ای بود که تا ۸۰ سال فتوایی مخالف فتواهای وی صادر نشد. تا اینکه ابن ادریس نوه ی دختری او برخی از فتاوای پدربزرگش را به نقد کشید.

خاندان شیخ طوسی تا چند نسل همه از علما و فقها بوده‏اند. پسرش شیخ ابو علی ملقب به «مفید ثانی» کتابی به نام «أمالی» دارد و کتاب «النهایة» تألیف پدرش را نیز شرح کرده‌است. همچنین دختران شیخ طوسی نیز فقیهه و فاضله بوده‏اند.

شیخ طوسی در شب دوشنبه ۲۲ محرم سال ۴۶۰ درگذشت و در نجف در خانه خویش به خاک سپرده شد. بنا به وصیت وی، آن جا تبدیل به مسجد شد. این مسجد هم اکنون در قسمت شمال بقعه علوی، به نام مسجد طوسی معروف است.

تعداد آثار شیخ طوسی به ۵۱ جلد می‌رسد، که از آن جمله‌است:

در حدیث

• تهذیب الأحکام، در احادیث فقهی که از کتب اربعه شیعه است؛
• الإستبصار فیما اختلف من الأخبار، در احادیث فقهی که از کتب اربعه محسوب می‌شود؛
• کتاب الإمالی، که مطالب جلسات روایی اوست؛

رجال

• الابواب معروف به رجال شیخ طوسی‏؛
• الفهرست؛
• اختیار معرفة الرجال، که شیخ به حذف اشتباهات و اصلاح اصل کتاب رجال کشی‏ اقدام کرد؛

تفسیر

• التبیان فی تفسیر القرآن
• المسائل الدمشقیه فی تفسیر القرآن
• المسائل الرجبیه فی تفسیر آیة من القرآن

فقه

• النهایة فی مجرد الفقه و الفتوی
• المبسوط فی الفقه
• الجمل و العقود فی العبادات
• الخلاف فی الاحکام، که شیخ در این کتاب آراء علمای شیعه و مذاهب مختلف اهل سنت را در هر مساله گردآوری کرده‌است؛
• الایجاز فی الفرائض
• مناسک الحج فی مجرد العمل
• المسائل الحلبیه فی الفقه
• المسائل الجنبلائیه فی الفقه
• المسائل الحائریه فی الفقه
• مسأله فی وجوب الجزیه علی الیهود و المنتمین الی الجبابرة
• مسأله فی تحریم الفقاع

اصول

• العدة فی الاصول
• مسأله فی العمل بخبر الواحد و بیان حجیة الاخبار

کلام

• تلخیص الشافعی فی الامه
• تمهید الاصول
• الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد
• المفصح فی الامامه
• الغیبه، در مورد غیبت امام زمان؛
• ما یعلل و ما لایعلل

کتب ادعیه

• مصباح المتهج‍ّد و سلاح المتعب‍ّد
• انس الوحید
• هدایه المسترشد و بصیرة المتعبد فی الادعیه و العبادات

دیگر آثار

• النهایه، که در واقع رساله عملیه اوست.
• عده الاصول، در اصول فقه
• تلخیص الشافی، در مباحث مربوط به امامت که در واقع این کتاب گزیده کتاب «الشافی» تألیف استادش سید مرتضی است.