احمد کمالپور

نویسنده : علیرضا حیدری ، روزنامه خراسان 

احمد کمالپور –که در شعر «کمال» تخلص می کند- در سال 1297 در مشهد مقدس دیده به جهان گشود. دوران تحصیل را در مکتب «شیع موسی» و «مدرسه نظمیه» -که بعدها به نام دبیرستان ابن یمین نامیده شد- گذراند و تا سال 1310 که پدرش زنده بود، روزها را به دانش اندوزی و شب ها را به شاهنامه خوانی برای او سپری کرد. شاید همین موضوع سبب رویش جوانه شعر در ذهن جستجوگر و طبع هنردوست وی شد، به خصوص که پس از فقدان پدر، در منزل دایی که سرپرستی او را به عهده گرفته بود نیز مطالعه شاهنامه ادامه یافت. در همین ایام به حرفه کفاشی اشتغال ورزید و مدت 16سال، ضمن کار به ورزش باستانی روی آورد. آشنایی او با انجمن ادبی مرحوم سرگرد نگارنده، افق شعر و شاعری را به رویش گشود و ارادت دیرپایش با شادروان غلامرضا قدسی و سایر دوستان را پی ریخت. پس از چندی به انجمن ادبی فرخ راه یافت و به تدریج قصیده سرایی را وجهه همت خود قرار داد و از محضر اساتید شعر و ادب، شادروانان استاد نوید، استاد فرخ، دکتر رجایی و دکتر فیاض، فیض ها برد. در اکثر قصاید بدیع و بلند کمال، ارادت بی شائبه و صمیمانه به خاندان عصمت و طهارت(علیهم السلام) به ویژه حضرت امام علی بن موسی الرضا(علیه آلاف التحیه و الثناء) موج می زند. ایمان و خلوص اعتقاد وی به این امام همام، او را در هر صبحدم به زیارت آن بارگاه ملکوتی می کشاند و این عشق و صفا در اشعار ادبی- عرفانی اش به خوبی تجلی یافته است.  استاد ضمن برخورداری از خط خوش و دلپذیر و گذشته از سجایای اخلاقی و کرامت نفس، به زیور مناعت طبع و تواضع و فروتنی آراسته بود و به راستی دفتر شعر او را می توان آیینه دار «زیبایی کمال» و «هنر و جمال» خواند. استاد کمال،23 شهریور 1379، شعر خراسان را تنها گذاشت.

آن روز پیرمرد که چشم ما بود وقتی عصازنان به تحریریه خراسان آمد تا در کنار دوستان خود؛ صاحبکار، برزگر، شفق، شکوهی و ... ساعتی از شعر خراسان بگوییم و بشنویم، فروتنی اش را به آشکارا دیدم. شاید این خصلت او از همان روحیه ورزشکاری وی ناشی می شد و احتمالا خجالت بیش از حدی که داشت و نمی توانست روی کسی را زمین بیندازد. این را زنده یاد قهرمان گفته بود که «نقص عمده ای که در خود من و آقای کمال سراغ دارم، خجالت بیش از حد ماست که نمی توانیم در جمع اصلا حرف بزنیم به طوری که گاه هنگام شعر خوانی هم خیس آب و عرق می شویم. این «ناتمامی» و کمبود ماست و ایشان کمبود دیگری ندارند...» آن روز هم «کمال» عزیز حرفی نزد و فقط گفت به احترام این دعوت آمده ام. آن روز یادی شد از مقاله ای که استاد کمال سال ها قبل تر در روزنامه خراسان نوشته بود با عنوان؛ «مگر هر عطار و بقالی را می شود گفت شاعر؟» استاد کمال از سلسله شاعران صاحب نام و تاثیرگذار در شعر امروز خراسان بود. خراسان همواره به وجود شاعران بزرگ می بالد. در روزگار ما هم بزرگانی چون بهار، اخوان، شفیعی کدکنی، قهرمان، صاحبکار، گلچین معانی، فرخ، غلامرضا قدسی و کمال میراث داران شعر فارسی در این اقلیم بودند. انجمن های متعدد و محافل ارزشمند شعری همواره نشاط ادبی را در خراسان و مشهد به رخ کشیده است و فخامت زبان و صلابت کلام در کنار شاعرانگی های خاص این سرزمین، نام آورانی را به ادب ایران تقدیم کرده است که «کمال» یکی از آن ها بود. سخن گفتن از شعر کمال را چه بهتر در کلام دوست دیرینه او استاد باقرزاده بجوییم که در ویژه نامه پاژ به مناسبت بزرگداشت کمال گفته بود: «... و اما آقای کمال از نظر شعر یک شاعر خراسانی است و برای شناخت شعر او باید وضع شعر و شاعری خراسان را شناخت. به اعتقاد من امروز خراسان مهد سخن است، همان طور که در سابق بوده است و من با کمال صداقت اعتراف می کنم که شاعران امروز خراسان هم پاسدار شعر فارسی در ایران اند. این ها مردمانی هستند متواضع و بیگانه با هرگونه تظاهر و تبلیغ و سر و صدا. امتیازی که از نظر شعر و ادب در خراسان است این است که شاعران خراسان اغلب ادیب هستند و مطالعه می کنند. همین آقای کمال از ۴۰-۳۰ سال پیش مشغول مطالعه دواوین شعرا بوده و تقریبا تمام آن ها را مطالعه کرده است. یک مرتبه کتابخانه اش پر شد و فروخت، یا واگذار کرد به دانشکده و باز هر کتابی از هر جا گیرش می آمد، می خرید... خب آقای کمال در بزرگی شروع به شعر گفتن کرد اما ذوق باطنی و علاقه ایشان را کشاند به طوری که همه چیز را رها کرد و به کتاب و شعر روی آورد. شادروان قدسی، مرحوم اخوان ثالث و دوست بزرگوار خودمان و افتخار خراسان آقای دکتر شفیعی کدکنی و دیگران همه ادیب شدند و بعد شاعر و این امتیازی است خاص خراسان...»

و این نکته که استاد «بقا» در همان ویژه نامه «پاژ» یادآور شده بود، کلیدی ترین بحث در بررسی و مطالعه شعر خراسان است. شاعرانی هم چون مرحوم کمال، قهرمان، صاحبکار، قدسی و ... از شمار ادیبان تراز اولی بودند که شاعری آن ها تنها وجهی از وجوه ادیبانه آن ها بود.

از گفته استاد رضا افضلی هم نمی توان گذشت که در توصیف «کمال» می گوید: «دژبان کهنسال سبک خراسانی» او در مقاله ای تاکید می کند که: «... از شاعری خراسانی سخن خواهد رفت که از کهن سرایان معاصر است و قصاید استادانه خود را به شیوه پیشینیان می سراید. او استاد احمد کمال پور متخلص به «کمال» است که علاوه بر قصیده سرایی به آزادگی و جوانمردی نیز شهرت دارد. کمال، کوتوال دژ باستانی سبک خراسانی است. قطعه ای بلند که برج و باروی آن از صخره های خرد و کلان کوه یمگان ساخته شده است. کمال استوارترین ترکیبات و فخیم ترین واژه های شاعران این سبک را چون تخته سنگ های تراش خورده گزین می کند و پلکان قصاید بلندش را با آن می سازد.

او قصیده سرایی است که به هیچ روی از روش پیشکسوتان خویش عدول نمی کند و چنان در دواوین آنان غرق است که گویی در قصایدش ناله ناصرخسرو از اعماق قرون به گوش می آید و مسعود سعد از فراز کوهی بلند و در ژرفای سمجی تنگ زبان به شکوه می گشاید. او بزرگان سبک خراسانی را به راستی می شناسد و از آن میان ناصر خسرو را «خدای شعر دری» و «دلیل راه» خود خطاب می کند و به حق استواری قصیده های خراسانی کمال و استیلای او در این سبک غیرقابل انکار است. او خود می گوید:

کسب فیض از اوستادان خراسان کرده ام/ گر که بینی در بیان مطلب استیلای من»

دکتر محمدرضا خسروی، دوست دیگر استاد کمال هم چونان استاد رضا افضلی بر همین نکته، تاکید می کند و معتقد است: «کمال وقتی به استقبال مسعود و خاقانی و انوری و دیگران می رود استقبالش تمام عیار است یعنی انگار خود آن شاعر است که با عبور از هزاره شعر اکنون دارد شعرش را برای تو می خواند.

و این به جای خود هم البته حسن است و هم البته عیب. حسنش در نمودن احاطه و تسلط شاعراست بر توانایی های کلام و در اشراف بی بدیل شاعر است بر ویژگی های سبک خراسانی و عیبش فقط در این است که ما در این سوی خط زمان و در فاصله ۱۰ قرن از ناصر و مسعود و خاقانی، گرفتاری های خاص خودمان را داریم و این گرفتاری ها البته که باید به همان زبان بیان شود که در خور درک اهل زمان باشد...»

نکات مهم

او قصیده سرایی است که به هیچ روی از روش پیشکسوتان خویش عدول نمی کند .

از شاعری خراسانی سخن خواهد رفت که از کهن سرایان معاصر است و قصاید استادانه خود را به شیوه پیشینیان می سراید .

امتیازی که از نظر شعر و ادب در خراسان است این است که شاعران خراسان اغلب ادیب هستند و مطالعه می کنند.

یادداشت اخوان در دفتر آقای خامنه ای

به مناسبت سالگرد درگذشت مهدی اخوان ثالث -شاعر معاصر- پایگاه اطلاع‌رسانی‌ KHAMENEI.IR دست‌نوشته مرحوم اخوان را که در سال ۱۳۴۱ در دفتر یادداشت آیت‌الله خامنه‌ای نوشته شده است،

صبوحی

ـ «در این شبگیر
کدامین جام و پیغام صبوحی مستتان کرده‌ست  ای مرغان،
که چونین بر برهنه‌ شاخه‌های این درختِ برده خوابش دور،
غریب افتاده از اقرانِ بستانش درین بیغوله مهجور،
قرار از دست داده، شاد می‌شنگید و می‌خوانید؟
خوشا، دیگر خوشا حال شما، امّا
سپهر پیر بد عهد است و بی‌مهر است، میدانید؟»
 
ـ «کدامین جام و پیغام؟ اوه
بهار؛ آنجا نگه کن، با همین آفاق تنگ خانه تو باز هم آن کوهها پیداست.
شنل بر فینه‌شان دستارِ گردن گشته، جنبد جنبشِ بدرود.
زمستان گو بپوشد شهر را در سایه‌های  تیره و سردش،
بهار آنجاست، ها آنک طلایه‌ی روشنش، چون شعله‌ای در دود.
بهار اینجاست، در دلهای ما، آوازهایِ ما
و پرواز پرستوها در آن دامانِ ابر آلود
هزاران کاروان از خوبتر پیغام و شیرینتر خبر پویان و گوش آشنا جویان،
تو چشنفتی بجز بانگ خروس و خر
 در این  دهکور دور افتاده از معبر؟»
                                                                  
  «چنین غمگین و هایاهای
کدامین سوک می‌گریاندت ای ابر شبگیران اسفندی؟
اگر دوریم اگر نزدیک
بیا با هم بگرییم، ای چو من تاریک.»
سروده شده در اسفند ماه ۱۳۳۹ در تهران
قطعه «صبوحی» به اسلوب جدید نیمائی سروده شده است و در قالب آزاد عروضی که مقید به قید «تساوی طولی مصرعها» نیست. هر مصرعی مستقل از دیگری، چندتائی از افاعیل و ارکان بحر اصلی شعر (هزج سالم) را شامل شده. مطابق این اسلوب نیمائی در هر بحر از بحور متداول عروض که شعر سروده شود، مصرعها بنا بخواست و بنا به حاجت سراینده شعر کوتاه و بلند اختیار شود، یعنی قبلاً قالبی معین و مشخص وجود ندارد که شاعر در آن قالب کلمه بریزد بلکه اختیار قوالب در هر قسمت بمیل و بنا باقتضای طبع و سیاق جمله‌بندی شاعر است. فی‌المثل مصرعی شامل پنج رکن است و مصرعی دیگر شامل یک یا دو رکن یا مزاحف یک رکن، و کمتر و بیشتر، و قس علیهذا‌ و هلمّ جرّاً. اما در عین حال که شاعر در کار خواتیم و اختیار مقدار ارکان هر مصرع آزاد است، مقید باین هست که وزن و بحر را رعایت کند و شروع مصرعها خارج آهنگ و اشتباهاً به بحر ناهماهنگ دیگری نرود و در همان بحر اصلی مختار باشد و در خواتیم مصرعها با استفاده از قافیه و نیز زحاف اشباعی استقلال هر مصرع حفظ شود که شعر بشکل بحر طویل در نیاید. فی‌المثل در این قطعه «صبوحی» که در بحر هزج سالم نیمائی است وزن بند آخر شعر بر اینگونه است.
«مفاعیلن مفاعیلات
مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن
مفاعیلن مفاعیلات
مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلات»
و هکذا باقی مصراعها که همه در بحر هزج سالم آزاد نیمائی است با «مفاعیلن» شروع میشود و به «مفاعیلات» (زحاف اشباعی) یا «مفاعیلان» یا «مفاعیلن» خاتمه میکند و حتی‌المقدور خواتیم مصرعها زحاف اشباعی دارد یا لااقل در هرچند مصرعی یک خاتمه اشباعی دارد که شعر از حالت بحر طویلی خارج گردد. استقلال مصرعها در عین حال بوسیله قوافی شعر نیز ضمانت میگردد (مطابق اسلوب قدیم). توضیح آنکه در این شیوه قوافی غالبا برای پایانبندی مصرعها و نیز برای زینت شعر و تداعی و یادآوری بکار میآید و بیشتر در مختتم جملات شعری است فی‌المثل در بند اول «دور» و «مهجور» و نیز «میخوانید» و «میدانید» قافیه دارند و در بند دوم «بدرود» و «دود» و «ابرآلود» (در پویان و جویان هم سجعی است) و «خر» و «معبر» و در بند سوم «نزدیک» و «تاریک» قافیه دارند. در سِفینه‌‌ها و دفترهائی ازین قبیل که دوستان و آشنایان یا دوستداران شعر منجمله نزد منهم میفرستند تا یادگاری در آنها بنگارم، غالبا اگر اهل شعر نو و اسالیب جدید باشند، غزل و رباعی مینویسم و ازین قبیل، اما اگر اهل شعر کهن باشند ازینگونه شعرهای جدید مینویسم، تا تنوعی بدفتر داده شده باشد. در دفتر شما حبیب شفیق آقای خامنئی که همین تازگی بافتخار [آشنائی] با آن عزیز نائل آمده‌ام از هر دو نوع نگاشتم و مختصر شرحی نیز در خصوص قالب این قطعه صبوحی برافزودم تا یادگار کاملتر باشد و بعضی ناآشنایان این شیوه که احیاناً این دفتر بدستشان میافتد به توضیحی نیاز نداشته باشند و دانسته باشند که شعر نو هم پر بیقاعده نیست و دشنام لایق بعضی «آثار خزعبل موسوم به نو» را بر آشنایان اهل نثار نکنند! این مختصر اشاره راجع قالب و شکل ظاهری شعر بوده، در تعریف شعر حکما و ادبای قدیم گفته‌اند: «کلامی است مخیل و موزون و مقفی و متساوی» و وزن را «کیفیت ایجاد فقرات و نظمی در زمان و تقسیم زمان به فقراتی منظم» تعریف کرده‌اند و قافیه را «تشابه اواخر ادوار» گفته‌اند یا: «تکرار جزئی از قسمت اخیر مصرعها بشرط اینکه بعین تکرار نشود که اگر بعینِ تکرار شد، آن ردیف است و قافیه پیش از آن است» در این اسلوب جدید نیمائی چون قید «تساوی» مصرعها زده شده است بنابراین «دور» هم از آن شکل قدیم بیرون آمده است و بآن شیوه قدیم «تشابه اواخر ادوار» وجود ندارد و ازینرو قافیه هم شکل و شمایل تازه‌ای می‌یابد و بیشتر برای زینت کلام و تداعی جملات پیش و استقلال خواتیم مصرعها میباشد، چنانکه گذشت و اما از لحاظ معنی و محتوی این قطعه عبارت است از گفتگوئی خیالی بین سراینده آن با مرغانی که بامداد پگاه، شبگیر، بر درخت گرم و شاد و شیرین آواز خوانی میکنند که: کدام جام صبوحی مستتان کرده است در بند دوم مرغان جواب میدهند که ما را آمدن بهار مست کرده، افق خانه تو محدود است که هیچ جا را نمی‌بینی و هیچ خبری را نمی‌شنوی، بهار آنجاست و اینجا در دلهای ما و در بند سوم خطاب سراینده به ابر است که غمگین و سوگوار می‌گرید و می‌بارد و سراینده که از قیاس شادی مرغان با غمهای دائمی و بسیار خود دل شکسته مانده است، باو میگوید که بیا با هم گریه کنیم.
و اینک یک رباعی:
گر زرّی و گر سیم زرانددودی، باش
گر بحری و گر نهری و گر رودی، باش
در این قفس شوم چه طاووس چه بوم
چون ره ابدی است، هر کجا بودی، باش
 
بیادگار آشنائی در دفتر آقای خامنه‌ای
نوشته آمد در اسفند ماه ۱۳۴۱
در تهران ـ مهدی اخوان ثالث ـ
م. امید خراسانی

چند شیرین کاری زبانی درشعراخوان

خراسان - نویسنده: محمدکاظم کاظمی

مهدی اخوان ثالث شاعری بود «زبان آور» بدین معنی که بیش از دیگر امکانات بیان هنری، بر هنرمندی های زبانی تکیه داشت. زبان شعر اخوان از جهات گوناگون قابل بررسی است و این وارث قصیده سرایان کهن، در حوزه های واژگان، ترکیبات و ساختار جمله، بسیار بدایع دارد که پرداختن به همه در این مجال ممکن نیست. اما آنچه من در اینجا می خواهم بر آن تمرکز کنم و البته فهرست وار نمونه هایی طرح کنم، بعضی شیرین کاری های زبانی است که در مسیر طنز تلخ شعر اخوان خوش افتاده و حلاوتی و ظرافتی در کلام ایجاد کرده است. بعضی از این هنرمندی ها در شعر شاعران پس از اخوان ثالث هم قابل ردیابی است. حالا این می تواند به تصادف باشد، یا بر اثر مطالعه شعر اخوان و تأثیرپذیری از او.

1. یکی از این هنرمندی ها نوعی قرینه سازی است، یعنی مصراعی یا بیتی را در جایی دیگر از شعر تکرار کردن، با جابه جایی موضع یا رویکرد کلام. یک نمونه اش در شعر «سگ ها و گرگ ها» از کتاب «زمستان» رخ نموده است، آنجا که وقتی از زبان سگ ها روایت می کند، زوزه باد را به صدای گرگ تشبیه می کند و وقتی از زبان گرگ ها روایت می کند، برعکس:

آواز سگ ها:

ـ «زمین سرد است و برف آلوده و تر/ هوا تاریک و توفان خشمناک است / کشد - مانند گرگان - باد زوزه / ولی ما نیک بختان  را چه باک است؟»

آواز گرگ ها:

ـ «زمین سرد است و برف آلوده و تر / هوا تاریک و توفان خشمگین است / کشد - مانند سگ ها - باد زوزه / زمین و آسمان با ما به کین است؟»

نظیر این هنرمندی در شعر «کتیبه» از کتاب «از این اوستا» هم دیده می شود، آنجا که در ابتدای شعر و در زمان امیدواری، «شب شط جلیلی بود پر مهتاب» و در زمان نومیدی پایان شعر، «و شب شط علیلی بود». اما بهترین مورد آن به نظر من آنجاست که در شعر «مرد و مرکب» از کتاب «از این اوستا» شعر فردوسی را تضمین می کند. ما این بیت فردوسی را به یاد داریم که

ز سم ستوران در آن پهن دشت

زمین شد شش و آسمان گشت هشت

یعنی چنان گرد و خاکی به هوا شد که یک طبقه از زمین کنده شد و به طبقات آسمان افزوده گشت و این از اغراق های خوب شاهنامه  است. اخوان هم در شعر «مرد و مرکب» آنجا که از تاختن آنان سخن می گوید، همین مضمون را در چند نوبت به کار می برد، البته با لحنی طنزآمیز.

در نوبت اول: خسته شد حرفش که ناگاهان زمین شد شش / و آسمان شد هشت / زان که زان جا مرد و مرکب در گذر بودند

در نوبت دوم: گفت راوی: خسته شد حرفش که ناگاهان زمین شد پنج / و آسمان نه / زان که زان جا مرد و مرکب در گذر بودند

در نوبت سوم: خسته شد حرفش که ناگاهان زمین شد چار / و آسمان ده / زان که زان جا مرد و مرکب در گذر بودند

2. در آن مثال «سگ ها و گرگ ها» نوعی مناسبت کلام با گوینده را می دیدیم. اخوان در این کار استاد است و در مقام های گوناگون و از زاویه دیدهای مختلف، لحن های مختلفی از کلام را برمی گزیند. او بدون شک در این کار از پیشینیان خود بهره گرفته است، به ویژه از فردوسی و ایرج میرزا چنان که در مقالاتش گاهی به این ظرافت ها در شعر فردوسی و ایرج اشاره کرده است.

یکی از نمونه های خوب رعایت تناسب لحن کلام با مقام و زاویه ی دید، در شعر «میراث» از کتاب «آخر شاهنامه» است، آنجا که وقتی از تاریخ سخن می گوید، کلام به شدت باستانگرایانه می شود:

این دبیر گیج و گول و کوردل، تاریخ / تا مذهّب دفترش را گاهگه می خواست / با پریشان سرگذشتی از نیاکانم بیالاید / رعشه می افتادش اندر دست / در بنان درفشانش کلک شیرین سلک می لرزید / حبرش اندر محبر پُرلیقه چون سنگ سیه می بست

و بلافاصله پس از آن، در نقل قول از امیر، لحنی پادشاهانه می یابد:

ـ «هان، کجایی، ای عموی مهربان! بنویس / ماه نو را دوش ما با چاکران در نیمه شب دیدیم / مادیان سرخ یال ما سه کرّت تا سحر زایید / در کدامین عهد بوده است این چنین یا آنچنان، بنویس»

تناسب لحن کلام با مقام سخن و شخصیت گوینده در شعر «مرد و مرکب» از کتاب «از این اوستا» در اوج است. به واقع بخش عمده  ای از زیبایی این شعر، مدیون طبیعت گفتار در آن است. مثلاً آنجا که راوی ماجرا حتی باری عبارتی را به اشتباه نقل می کند و سپس بلافاصله آن را تصحیح می کند:

گفت راوی: ماه خلوت بود اما دشت می تابید

نه خدایا، ماه می تابید اما دشت خلوت بود

نمی توان گفت که علی معلم در مثنوی هجرت از این هنرمندی اخوان متأثر بوده است؟ آنجا که می گوید:

حوریب  بر دامان سینا جایگاهی  است 

نی نی ، غلط شد، جایگاهی نیست ، راهی  است 

3. یکی از ویژگی های طنز در شعر اخوان این است که شاعر کمتر آن را بروز می دهد. یعنی اگر طعنه ای در کلام هست، فقط با ساختار کلی عبارت و معنی کلام است که قابل فهم است. شاید دیده باشید کسانی را که کاملاً جدی و حتی خشک سخن می گویند، ولی کلامشان از عمق طنزآمیز یا طعنه آلود است. اولین نمونه بارز آن در شعر «چاووشی» از کتاب «زمستان» است:

که زشتانی چو من هرگز ندانستند کان خوبان / پدرشان کیست

/ و یا سود و ثمرشان چیست

رویکرد محتوایی سخن شاعر در اینجا مورد نقد ما نیست و آنچه اینجا منظور ماست، کلمات «زشتان» و «خوبان» است که شاعر بدون این که تصریحی در کلام بکند، روشن است که به طعنه به کار می برد. مثال دیگر صفت «عادل» برای «امیر» در شعر «میراث» است: زان که فریاد امیر عادلی چون رعد برمی خاست

و نیز در همان شعر سخن از «ذرّات شرف» در خون آن اشخاص است:

نزد آن قومی که ذرّات شرف در خانه ی خون شان

کرده جا را بهر هر چیز دگر، حتی برای آدمیت، تنگ

خنده دارد از نیاکانی سخن گفتن که من گفتم

این هنرمندی اخوان هم در شعر «مرد و مرکب» به اوج می رسد. به گمان من این شعر از نظر ظرافت های بیانی و طنز خاص شعر اخوان، در میان آثار او در اوج است.

بشنو اما زان دلیر شیرگیر پهنه ی ناورد / گرد گردان گرد / مرد مردان مرد / که به خود جنبید و گرد از شانه ها افشاند / چشم بردراند و طرف سبلتان جنباند / رو به سوی خلوت خاموش غرش کرد، غضبان گفت: ـ «های! / خانه زادان! چاکران خاص! / طرفه خرجین گهربفت سلیحم را فراز آرید.»

4. تضمین و تلمیح در شعر اخوان بسیار است. بهترین تضمین ها و تلمیح های اخوان هم به گمان من در آن جای هاست که شاعر شعری را از مقام جد، در مقام طنز به کار می برد و به واقع این نه یک وام گیری ساده و بی خرج، بلکه یک کار هنری است. نمونه خوب این تضمین در شعر «میراث» است، آنجا که می گوید:

تا گشودم چشم، دیدم تشنه لب بر ساحل خشک کشف رودم / پوستین کهنه ی دیرینه ام با من / اندرون ناچار مالامال نور معرفت شد باز / هم بدان سان کز ازل بودم

شاعر به کلام سعدی اشاره دارد که «اندرون از طعام خالی دار / تا در او نور معرفت بینی» و آنچه به کلام او حلاوتی خاص می دهد، کلمه «ناچار» است.

و تضمین هنری دیگر، همان است که در شعر مرد و مرکب و از بیت «ز سم ستوران...» فردوسی دیدیم.

5. یک هنرمندی دیگر که من در شعر اخوان فقط یک بار دیده ام ولی همان هم مهم است، تعویض یک کلمه در حین تضمین است. در شعر «آنگاه پس از تندر» در کتاب «از این اوستا» می خوانیم:

در لحظه های آخر بازی / ناگه زنم، همبازی شطرنج وحشتناک / شطرنج بی  پایان و پیروزی / زد زیر قهقاهی که پشتم را به هم لرزاند / دیدم که شاهی در بساطش نیست - گفتی خواب می دیدم -

ملاحظه می کنید که شاعر تعبیر کنایی «آهی در بساط نداشتن» را به صورت «شاهی در بساط نداشتن» بازسازی می کند. گویا این «شاهی» در اینجا هم خود «شاهی» است و هم «آهی».

این یک هنرمندی بسیار کارآمد است. اما تا جایی که من دیده ام در شعر اخوان هم کم رخ داده است و در شعر دیگران نیز. فقط احمد عزیزی در چند جای آن را آزموده است، از جمله در این بیت از مثنوی «نبش قلب» کفش های مکاشفه که خود نام مثنوی نیز همین هنرمندی را در خود دارد.

یا در این بیت از مثنوی «جنگل انجیرها» از همان کتاب:

گاه جنگ روس می بینم به خواب / کوه کی کابوس می بینم به خواب

اینجا «کی کابوس» هم از «کابوس» یادآوری می کند و هم از کاووس شاه.

***

باری، دایره هنرمندی های زبانی اخوان ثالث بسیار گسترده است و این ها برای شاعران امروز بسیار سودمند می تواند بود. من خود وقتی به مجموعه آثار ناچیزم نگاه می کنم، ردّ پای بسیاری از این هنرمندی ها را در آن ها می بینم، به ویژه در شعرهایی که رنگ و بویی از طنز دارد و من در طنز، غالباً از اخوان و نیز ایرج  میرزا متأثر بوده ام. در این چند بیت، شاید اثر هنرمندی هایی که از اخوان ثالث ذکر کردم، محسوس باشد.

الغرض ماییم بیداردل و سرهشیار

خنجر از کف نگذاریم، مگر وقت فرار

و این را بسنجید با این پاره از شعر «آخر شاهنامه»:

دیده بانان را بگو تا خواب نفریبد / بر چکاد پاسگاه خویش، دل بیدار و سر هشیار / هیچشان جادویی اختر، / هیچشان افسون شهر نقره ی مهتاب نفریبد. و در اینجا: یک عده هم که پاک و شریف اند و سربه راه / ناچار با کمال شرافت غنی شدند

در اینجا هم کاربرد طعنه آمیز صفت های «پاک و شریف» و هم کاربرد کلمه «ناچار» یادآور مثال هایی است که از اخوان در این مورد آوردم. و در اینجا: اندرون هر یکی از معرفتی پُر دارند / سر به یک ـ بی ادبی می شود ـ آخور دارند / تضمین از شعر سعدی تا جایی که به نظر من می رسد، متأثر از اخوان است. این ها موارد آشکار و روشن است و چه بسیار بهره های پنهان که از اخوان در شعرهای گوناگون بتوان ردیابی کرد که شرحشان به روایت اول شخص، شاید چندان پسندیده نباشد. همین مقدار هم که گفته آمد، به سبب حفظ امانت و ادای دین به مهدی اخوان ثالث بود و از آن مهم تر یادآوری این نکته به جوان ترها که تا چه مایه می توان از این شاعر بزرگ، چیزها آموخت و در شعر خویش به کار بست.

پیشروی فرهنگ ایران در ژاپن

پروفسور ئه‌ایچی ایموتو - ترجمه قدرت‌الله ذاکری

اشاره: ژاپن کشوری است در اقیانوس آرام که کاملاً در آب محصور شده و تنها از طریق مرز آبی با چین، کره و روسیه همسایه ‌است. با این وصف فرهنگ ایران از اواخر دورۀ ساسانی و با عبور گروهی از پناهندگان ایرانی از چین، به ژاپن راه یافت. این ماجرا و پیامدهایش موضوع شایان توجهی است که پروفسور ایموتو (1930ـ ۲۰۱۴) تا اندازه‌ای در کتاب «آسوکا و پارس» (پیشروی فرهنگ ایران به شرق) به آن پرداخته است. وی استاد بخش زبان فارسی و ایران‌شناسی دانشگاه اوساکا بود و سالها در ایران زیست و کتابها و مقالات متعددی در این باره نوشت؛ از جمله: ایران و ژاپن باستان، آسوکا و پارس، پیشروی فرهنگ ایران به شرق.

ترجمه کتاب اخیر در دومین جشنواره بین‌المللی فارابی به عنوان اثر برگزیده مطرح شد و به همت پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی در دسترس علاقه‌مندان قرار گرفت. متن حاضر تلخیصی بسیار فشرده از فصل نخست کتاب است که امیدواریم زمینه‌ساز توجه علاقه‌مندان به این موضوع و مطالعه متن اصلی شود.

***

ورود فرهنگ ایران به ژاپن، در اواخر دوره ساسانی (226 تا 651م) و با گذر از چین دورة سوئی (581 ـ 619) و تانگ (618 ـ 907) برای اولین بار به منطقه آسوکا1 صورت گرفت. حاملان این فرهنگ، چینی‌ها و ایرانیها بودند. ایرانیها پناهندگان زیادی بودند که به واسطه مخاطرات سیاسی دورة ساسانی از وطن خود گریختند و به سوی شرق تعقیب شدند تا سرانجام به چَنگ‌آن2 رسیدند. یک عده از پناهندگان بندر کیوآنژو3 در فوُجان4 را برگزیدند. برخی از پناهندگان هم به سمت غرب گریختند که در اختیار امپراتوری روم شرقی بود؛ اما در آن اواخر لشکریان عرب به سوریه یورش برده و راه را بسته بودند؛ در نتیجه پناهندگان کالای بازارهای خرید و فروش برده شدند.

چنگ‌آن و کیوآنژو از زمان اوج سلسلة ساسانی، با ایران مبادلات فرهنگی داشتند و پرستشگاههای زردشتی، مسیحی، بودایی و آیین‌ مانی در این شهرها با هم رقابت می‌کردند. ایرانیان زردشتی که در زمان اوج حکومت ساسانی به چنگ‌آن نقل مکان کردند، معتقد به زمان بیکرانه بودند. اعتقاد به «زَروان اَکرَن» در زمان بعد ضعیف شد؛ اما زروانیان به منجی جاوید باور پیدا کردند. در میان پناهندگان ایرانی، زیاد بودند کسانی که توانایی مالی و هوش سرشار داشتند و جذب در جامعة مشترک ایرانیانی شدند که قبلاً آمده بودند؛ اما ایرانیها محدود به پیروان زردشت نبودند. در میان آنها عده‌ای بودایی هم بودند.

در ختن که جزئی از ناحیه خودمختار اویغور در ایالت خین جیانگ5 ـ ترکستان شرقی ـ چین است، منابع بودایی ترجمه‌شده به زبان ختنی (از زبانهای ایرانی میانه) باقی مانده است. در میان پیروان فرقة نستوری هم که قرن پنجم در سوریه پدید آمد، عده زیادی ایرانی بودند. در میان اسامی نستوریان چنگ‌آن و کتابهای دینی آنها واژگانی که ریشه در زبان ایرانی دارند، دیده می‌شود. دورة آسوکا6 که سه امپراتور یعنی سوئیکو (554 ـ 628)، سایمه (594 ـ 661) و تنمو در آن حکومت کردند، همزمان با چنین دورانی است.

از زمان انتقال پایتخت به هه‌جوکیو توسط امپراتور گنمه (سال710) تا انتقال پایتخت به ناگائوکاکیو به وسیله امپراتور کانمو (سال784) در دورة نارا7 آثار هنری ایران به میزان زیادی به ژاپن وارد شدند. دورة نارا زمانی است که ایران دورة ساسانی فروپاشید و زبان فارسی جدید که با حروف عربی نوشته می‌شد و در آن لغات عربی زیادی وارد شده بود، جایگزین فارسی میانه شد. اعراب فاتح ابتدا در دمشق حکومت امویان (661 ـ 749) را تأسیس کردند؛ اما بعداً عباسیان (749ـ 1258) در بغداد جایگزین آنها شد. تا حدود سیصد سال دربارة وضعیت سرزمین اصلی ایران تا مناطق غربی چین چند زیادی نمی‌دانیم.

با توجه به متون عبری متعلق به قرن دهم که در ترکستان شرقی کشف شده است، نگارش فارسی جدید به حروف فارسی میانه و نیز حروف عبری و آرامی نبود، بلکه باید به حروف عربی بود. در دورة نارا هم ایرانیانی به ژاپن آمدند. هرچند در وطن اینها زبان فارسی میانه با اخذ لغات عربی به زبان فارسی جدید تغییر کرده بود، اما زبانی که آنان صحبت می‌کردند، فارسی پیراسته از واژگان عربی بود. ایرانیانی که در دورة نارا به ژاپن آمدند، کسانی از سرزمین اصلی ایران نبودند، بلکه نسل دوم و سوم ایرانیانی بودند که در شهرهایی چون چنگ‌آن پرورش یافته بودند. در مورد کسانی نیز که با کشتی به سواحل ژاپن رسیدند، همین را می‌توان گفت. اگر تلفظ کانجی8 نام ایرانیها و مظاهر فرهنگ ایران را مجدداًً به فارسی برگردانیم، این فارسی ویژگیهای اواخر زبان فارسی میانه را دارد.

تأثیر فرهنگ ایران بر ژاپن باستان

محققان زیادی تأثیرگذاری فرهنگ ایران بر ژاپن باستان را از اواخر دورة ساسانی تا اوایل دوره اسلامی تأیید می‌کنند. با این همه، تأثیر فرهنگ ایران از دورة هخامنشی (550 تا 330 ق.م) هم دیده می‌شود. اسکندر مقدونی (356 ـ 323 ق.م) که سلسلة هخامنشی را از میان برد، پیشروی به شرق یونانی‌گرایی را آغاز کرد. در داخل فرهنگی که به واسطة فتوحات شرقی اسکندر پدیدار شد، علاوه بر فرهنگ مقدونی‌ـ یونانی، بقایای فرهنگ مصر،‌ آشور و بابل هم دیده می‌شود.

منتقل‌کنندگان فرهنگ یونانی‌گرایی به شرق، ایرانیها بودند. قبل از هخامنشیان، فرهنگهای مختلف مانند مصر، آسیای صغیر، شام (شامل فلسطین، لبنان و سوریه و اردن امروزی) و بین‌النهرین مبادله فرهنگی شرق و غرب داشتند. منتقل‌کنندگان آنها مشخص نیست؛ اما همانند موج منتقل می‌شدند. شیراکاوا شیزوکا9 در کتاب «افسانه‌های چین» می‌گوید که سلسلة کین10 که بر سه‌جو حکومت کرد و سلسلة شین11 که با مناطق شمالی ارتباط داشت، اولین پذیرندگان دانش مناطق غربی بودند. با استناد به گفته‌های شیراکاوا، خاستگاه طالع‌بینی و ستاره‌شناسی (مثل تقسیم مسیر گردش ستارة برجیس به دوازده قسمت و نامگذاری آن با نام حیوانات و یا تقسیم‌بندی این مسیر به 28 قسمت)، بابل است که اینها قبل از ورود به چین، تغییرات زیادی پیدا کردند. تمام این دانشها بعد از فتوحات شرقی اسکندر به چین وارد شدند.

این فرهنگها در راههای واحه‌ای بین غرب آسیا و چین جابجا می‌شدند. در قسمت‌های شمالی راههای استپی وجود داشت که احتمالاً نسبت به راههای واحه‌ای قدمت بیشتری داشتند و سکاها که قومی ایرانی در مناطق شمالی بودند، نقش جابجاکننده را در آنها برعهده داشتند. سکاها با اسب جابجا می‌شدند، پس موارد اختلاف آنها با فرهنگی که در راههای واحه‌ای جابجا می‌شد، بسیار زیاد بود. فرهنگی که به وسیلة سکاها منتقل شد، در ابتدا فرهنگ ایرانی مناطق شمالی بود و بعداً به فرهنگ ایرانیی مبدل شد که به تبادل با فرهنگ یونانی ـ‌ رومی اروپای شرقی پرداخته بود و در‌آن تفاوتهایی با فرهنگ ایرانی که به چنگ‌آن وارد شد، دیده می‌شود.

بعد از اسکندر، امپراتوری او رو به افول نهاد و سلوکیان روی کار ‌آمدند و با تضعیف سلوکیان، ارشاک (اشک) که از چادرنشینان ایرانی بود، سلسلة اشکانیان را بنا نهاد (247ق.م تا 225م) و زبان پارتی در کنار فارسی، زبان رایج جادة ابریشم شد. قلمرو اشکانیان از سند تا بین‌النهرین بود و شهرهای پراکنده از مناطق غربی چین تا جنوب غربی آسیا را در بر می‌گرفت.

کشور «آن‌شی‌کائو»12 که در «کتاب ‌هان» آمده، برگرفته از تلفظ ارشاک، بنیانگذار کشور پارت است. تلفظ حرف r در مناطق غربی با تلفظ چینی n مشترک بود. پس بانتائو13 که آنسوکو ارشاک آن را متحد کرد، پارت (ایران اشکانی) است. پارت در زبان پارسی باستان «پَرثَوه» ثبت شده است. پارت در «کتاب هان» پوک‌تائو14و باتائو15 ثبت شده است. پارت در زبان پهلوی شمالی با پارس در زبان پهلوی جنوبی یک لغت هستند که در زبان یونانی و لاتین «پرشیا» نوشته شده است.

پی‌نوشتها:

1 ـ Asuka آسوکا نام منطقه‌ای در جنوب دشت محصور، در میان کوههای «نارا»ست. در اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم،‌ امپراتور سوئیکو پایتخت خود را در این منطقه قرار داد.

2ـ Chang-an چون در قدیم پایتخت چین بود، به نام پایتخت غربی هم شناخته می‌شود.

3 ـ Quanzhou بندرگاهی در ایالت فوجان که از دورة تانگ تا دورة یوآن مرکز تجارت دریای جنوب بود.

4 ـ Fujan نام ایالتی در جنوب شرقی چین، در کنار کانال تایوان.

5 ـ Xinjiang در زبان فارسی بیشتر سین‌کیانگ نوشته شده است.

6 ـ در تاریخ هنر و به هنگام تقسیم‌بندی دوره‌ها، به دوره‌ای گفته می‌شود که با محوریت حکومت ملکه سوئیکو از هنگام ورود دین بودایی تا انتقال پایتخت به هه‌جو (نارای فعلی) به طول انجامید. از دید فرهنگی و سیاسی هم به دوره‌ای گفته می‌شود که از اواخر قرن ششم تا اوایل قرن هفتم به طول انجامید.

7 ـ Narajidai: فاصلة بین سالهای710 تا 784 را که مرکز حکومت در نارا بود، چنین می‌نامند.

8 ـ Kanji: حروف چینی؛ همان‌طور که از نامش پیداست، حروفی است که در چین پدیدآمد و بعدها کره‌ای‌ها و ژاپنی‌ها از آن اقتباس کردند.

9. Shirakawa Shizuka: چین‌شناس ژاپنی (1910 ـ 2006).

10. Qin: سلسله‌ای از شاهان چین که از سال 778 تا 206ق.م بر مناطقی از چین حکمفرمایی کردند و از سال 221 تا 206ق.م قبایل چین را متحد کردند.

11. Shin: نام کشور چین برگرفته از نام این قوم و سلسله است. آنها از 1106 تا 376ق.م بر بخشهایی از چین حکومت کردند.

12. An Shih-kao

13. Bantau

14. Pokutau

15. Battau

روزنامه اطلاعات

«نقل سهراب کشی» روایتی تازه از شاهکار فردوسی

علیرضا حیدری- خراسان

سوگنامه رستم و سهراب هیچ گاه کهنه نمی شود و هر بار که می خوانی فردوسی را برای این شاهکار تحسین می کنی. داستان ممتاز «رستم و سهراب» حکیم توس که در میان همتایان خود در جهان ادبیات یک سر و گردن بالاتر است، بارها شنیدن دارد و خواندن و دیدن. این سوگنامه نامبردار ادب فارسی بارها در نقالی ها و شاهنامه خوانی ها شنیده شده است اما باز هم می توان شنید و به سوگ سهراب اندوهگین شد.

مگر داستان ها و رمان هایی چون «بینوایان» و «هملت» و امثال آن بارها و بارها به فیلم درنیامده و یا به روی صحنه نرفته است؟ که البته هر کدام با هنر و نگاه آفرینندگان آن متفاوت بوده است. داستان رستم و سهراب را هم گرچه بارها در نقالی ها شنیده و دیده ام اما استاد محمد یگانه، دو تارنواز برجسته خراسانی و یکی از استادان بنام موسیقی مقامی به کمک هنر وخلاقیت خویش سال هاست، نقالی و دوتار را به هم آمیخته است و در ترکیبی خلاقانه قصه ای سوزناک تر از رستم و سهراب را روایت می کند.

استاد یگانه و گروه دوتارنوازش این بار در تلفیقی با هنر نمایش «نقل سهراب کشی» را چند روزی در تالار شهر مشهد به روی صحنه بردند. عباس جانفدا که طراحی و مدیریت هنری این کار را برعهده دارد به همراه گروه دوتارنوازان یگانه (مهدی هاشمی، امیر خسروانی، علی پورعطایی، مصطفی کریم زاده، علیرضا ملکی، جابر دلربایی و حمید مهدوی) و بازیگران این نمایش (تارخ اردشیری، پوریا گوهری، ایمان محمدحسینی، رضا نجف زاده، زهره وکیلی، سپیده مهربویان) و هنرمندی ویژه استاد محمد یگانه، نقلی نواز «نقل سهراب کشی» را به اجرا گذاشتند.گرچه این کار روز گذشته آخرین اجرای خود را روی صحنه برد اما شاید هنوز فرصت ها برای اجراهای مکرر این کار فراهم باشد تا مشتاقان بیشتری روایتی متفاوت از داستان رستم و سهراب را شاهد باشند.

سوگنامه رستم و سهراب گرچه در ذات خود و به قلم و طبع حکیم توس غم انگیز و اندوهناک است اما با صدای دلنشین استاد یگانه و سوز دوتار او که به خوبی در جان داستان می نشیند، ماهیت تراژیک «رستم و سهراب» را دوچندان می کند و تماشاگر بیش از پیش با اندوه رستم همراه می شود.

«نقل سهراب کشی» گرچه روایتی ترکیبی از نقالی، موسیقی مقامی و نمایش است اما نشان از آن دارد که می توان با بهره گیری از هنرخلاقانه و به شیوه هایی نوین هنوز هم این گونه داستان ها را روایت کرد. چنان که در این کار شاهکار فردوسی این شاعر برخاسته از خاک گوهرخیز خراسان با زبان فخیم این سرزمین در روایت موسیقایی استاد یگانه و نمایشی به خوبی و هنرمندانه اجرا شده است.