بازشناسی چاپ های شاهنامه در جهان

فاطمه ماه وان- خراسان

شاهنامه فردوسی، همواره با اقبال کاتبان رو به رو شده و سبب خلق نفیس ترین نسخ خطّی شده است. با گسترش صنعت چاپ، شاهنامه از نخستین کتاب هایی بود که منتشر شد. خاورشناسان از ابتدای قرن 19 به چاپ شاهنامه رغبت نشان دادند و چاپ های متعددی از این کتاب را منتشر کردند که بعضی از آن ها تا امروز نیز درخور توجّه و معتبر است. در ایران نیز با رواج صنعت چاپ، تلاش برای نشر شاهنامه ادامه یافت. در روند چاپ های شاهنامه، معمولاً سعی برآن بود که هر چاپ امتیازاتی نسبت به چاپ پیشین داشته باشد، از این رو با افزودن پیوست ها، لغت نامه، تصاویر پادشاهان، مجالس شاهنامه و ... هرچاپ را از چاپ پیش از خود ممتاز و متمایز می ساختند. البته این جریان، در چاپ های نخست شاهنامه بیشتر دیده می‌شود. در چاپ‌های متأخّر، با توجه به سهولت و افزایش امکانات صنعت چاپ، عموماً به تکثّر و تنوع چاپ‌های شاهنامه توجه بیشتری شده و گاه از ایجاد شاخصه های ممتاز برای هر چاپ، غفلت شده است. با این حال در میان چاپ های متأخر، تلاش هایی درخور توجه نیز برای ارائه چاپی منقح، اصیل و پیراسته از شاهنامه صورت گرفته است که از این میان می توان از شاهنامه چاپ خالقی مطلق یاد کرد. به نظر می آید که در جریان چاپ شاهنامه، باید به ضرورت این امر توجه داشت که بهتر آن است که هر چاپ مکمّل چاپ پیشین باشد و کاستی‌ها و نقایص چاپ های پیشین را مرتفع کند و یا اینکه پژوهش و رهیافتی تازه را بر مخاطب عرضه نماید.

بررسی سیر چاپ شاهنامه، نشان می دهد که در ابتدا گزیده‌های شاهنامه چاپ شد و پس از چندی متن کامل شاهنامه به چاپ رسید. چاپ ماکان، نخستین چاپ کامل شاهنامه است. در این راستا، ترجمه هایی از شاهنامه نیز صورت گرفت. از این میان می توان به چاپ ژول مول، که با ترجمه فرانسه شاهنامه همراه شده است، اشاره کرد. علاوه بر چاپ های شاهنامه، چندین ویرایش (مقابله چند نسخه) نیز از شاهنامه صورت گرفته است. شاهنامه نه تنها در ایران، بلکه در خارج از مرزها نیز مورد توجه پژوهشگران قرار گرفت به گونه‌ای که از همان نخستین چاپ ها تا امروز، چاپ های متعددی از شاهنامه توسط خاورشناسان منتشر شده که برخی از آن ها از معتبرترین چاپ ها به شمار می آید. این امر، نمایانگر بازتاب جهانی شاهنامه از دیرباز تا روزگار حاضر است.

الف) چاپِ گزیده های شاهنامه توسط خاورشناسان

1ـ چاپ لمسدن

نخستین چاپ رسمی شاهنامه، توسط ماثیو لمسدن M.Lumsden انتشار یافت. لمسدن معلّم زبان های عربی و فارسی مدرسه فورویلیام کلکته بود. او در سال 1811 نخستین جلد شاهنامه را با حروف سربی درشت، به خط نستعلیق، در 722 صفحه رحلی و همراه با مقدمه انگلیسی به چاپ رساند. در عنوان انگلیسی چاپ لمسدن، حرف U به جای حرکت کسره «اَ» استعمال شده است، چنان که نام کتاب «شاه نامو» خوانده می شود. او با کمک چندتن از ادبای هند، بیست و هفت نسخه از شاهنامه را مقابله کرد که کهن ترین آن مورّخ 821-822 است. امّا نحوه  استفاده  از نسخه ها و مشخصات آن ها را ذکر نکرده است. لمسدن در صفحه عنوان کتاب، یادآور شده که شاهنامه را در هشت مجلّد به طبع خواهد رسانید، ولی به سبب کوتاه شدن کمک مالی دولت هند، به اتمام کار توفیق نیافت و تنها جلد اول را منتشر کرد. چاپ لمسدن از نظر علمی مقام والایی نیافت.

2ـ چاپ رستم و سهراب

آتکینسون J. Atkinson در سال 1814، یعنی سه سال بعد از چاپ لمسدن، داستان رستم و سهراب را چاپ کرد. آتکینسون نیز از خاورشناسان مقیم هند بود. او داستان رستم و سهراب را در 267 صفحه با حروف سربی و خط نستعلیق در کلکته چاپ کرد و آن را با مقدمه  و ترجمه انگلیسی متن همراه کرد. از ویژگی های این چاپ، آراستن آن با نقاشی است. نگاره های آن، ترکیبی از شیوه سنّتی مجالس شاهنامه  و سبک فرنگی است.

ب) چاپ های کامل شاهنامه توسط خاورشناسان

1ـ چاپ ماکان؛ نخستین چاپ کامل شاهنامه

طبع دوره  کامل شاهنامه، نخستین بار در سال 1829 و توسط ترنر ماکان انجام شد. ماکان یک صاحب منصب نظامی انگلیسی بود که در هند خدمت می کرد. چاپ ماکان، در چهار مجلد، با حروف سربی و به خط نسخ انتشار یافت. در ذیل صفحه  عنوانِ این کتاب، دو بیت در مدح فردوسی آمده است:

سکّه ای کاندر سخن فردوسی توسی نشاند

تا نپنداری که کـس از جمله انسـی نشاند

اول از بالای کرســی بر زمین آمد ســخن

او به بالا برد و بازش بر سر کرسـی نشاند

شاهنامه ترنر ماکان، اولین چاپ کامل و معتبری بود که در دسترس قرار گرفت. ماکان در انتهای متن شاهنامه، داستان ها و روایت های الحاقی (نظیر بخش هایی از گرشاسپ نامه، داستان رستم و کک کوهزاد و روایاتی از برزونامه) را نیز افزود. علاوه براین لغت نامه ای را نیز به شاهنامه ضمیمه کرد. چاپ ماکان در جلد اول، با چاپ لمسدن مطابقت دارد ولی سایر قسمت ها حاصل مقابله  چندین نسخه دیگر است. مخارج مقابله نسخ را، دولت هند و هزینه طبع را نصیرالدّین حیدر، پادشاه اَوَده در هندوستان، پرداخت نمود.

2ـ چاپ ژول مول

بیش از هفت سال از انتشار طبع ماکان نگذشت که چاپ مهم و مشهور دیگری توسط دانشمندی فرانسوی موسوم به ژول مول J.Mohl در پاریس منتشر شد. چاپ ژول مول در سال های 1837تا 1878، در هفت مجلد به قطع بزرگ سلطانی، با کاغذ عالی و چاپی ممتاز انتشار یافت. مول در این تصحیح از سی وپنج نسخه بهره گرفت که کهن ترین آن مورّخ 844 هـ.ق است. کار بر روی این تعداد نسخه با شمار زیادی از نسخه بدل ها، بسیار دشوار بود، به همین دلیل مول حدود چهل سال برای این چاپ وقت صرف نمود. مول در سال 1876 درگذشت و تنها به نشر شش جلد از کار سترگ خود توفیق یافت به همین دلیل جلد پایانی، یعنی جلد هفتم، از طرف شاگرد وی باربیه دومینار در سال 1878 به چاپ رسید. چاپ مول به دلیل دیگری هم اهمیت دارد و آن همراه کردن ترجمه فرانسه با متن شاهنامه است، به این صورت که ترجمه فرانسه اشعار در مقابل هر صفحه از متن شاهنامه قرار دارد. نسخه مول در چاپخانه پادشاهی به عنوان مجموعه شرقی نسخه های چاپ شده کتابخانه پادشاهی به چاپ رسید. چاپ مول در سال 1344و 1353 به صورت عکسی (ولی در قطع جیبی) به سرمایه  سازمان کتاب های جیبی در تهران انتشار یافته است.

3ـ چاپ فولرس

چهارمین چاپ مهم شاهنامه، حاصل تلاش دانشمند ایران شناس یوهان فولرس J. Vullers است. فولرس، آلمانی تبار و استاد زبان فارسی در دانشگاه گیسن بود. هم اوست که فرهنگ فارسی ـ لاتینی را تدوین کرد. فولرس پیش از این نیز، منتخباتی از شاهنامه را در سال 1833 چاپ کرده بود.

شاهنامه چاپ فولرس، در سال های 1877تا 1884، در شهر لیدن، با همکاری لندوئر Landauer، در سه مجلد منتشر شد. امّا این شاهنامه تنها تا داستان کشته شدن دارا را شامل می شود. اساس این چاپ، دو نسخه ماکان و مول است. اختلاف نسخ نیز در حواشی ضبط شده است.

چاپ فولرس، اساس شاهنامه چاپ بروخیم است. قسمتی از شاهنامه که فولرس به چاپ آن توفیق نیافت، به اهتمام سعید نفیسی به چاپ رسید (چاپ بروخیم، جلدهای 7- 10). امّا دو چاپ فولرس و بروخیم بر چاپ های ماکان و مول چیزی نمی افزایند. سه طبع ماکان، مول و فولرس، سال های متمادی مرجع و مأخذ شاهنامه پژوهان بود. فریتزولف F.Wolff نیز در تدوین فرهنگ لغات شاهنامه، این چاپ ها را اساس کار خود قرار داد.

4ـ چاپ مسکو:

مؤسسه خاورشناسی فرهنگستان علوم جماهیر شوروی، در سال 1950م عدّه ای از دانشمندان را به سرپرستی ی.ا. برتلس، و پس از وفات وی در 1957 به سرپرستی عبدالحسین نوشین، به تهیّه متنی علمی از شاهنامه گماشت. پس از یازده سال تلاش (از 1960 تا 1971) متنی از شاهنامه در 9 جلد فراهم آمد و در مسکو انتشار یافت. این تصحیح به شاهنامه چاپ مسکو معروف است.

شاهنامه چاپ مسکو، دارای چند ویژگی مهم است از جمله: استفاده از کهن ترین نسخه کامل شاهنامه ( نسخه لندن، مورّخ 675) به عنوان دستنویس اساس، ذکر نسخه بدل ها، توجّه به ترجمه عربی بنداری. از این رو چاپ مسکو هنوز هم از چاپ های معتبر و علمی شاهنامه به شمار می آید. با این حال، این چاپ نیز دارای کاستی هایی است که از آن جمله می توان به این موارد اشاره کرد: کم بودن تعداد دستنویس ها، پیروی از ضبط های نادرست نسخه اساس، کم توجّهی به منابع جانبی در تصحیح شاهنامه، برخی تشتّت های ناشی از تعدّد مصحّحان.

چاپ مسکو با حروف چینی جدید، رعایت شماره جلدها و صفحات متن اصلی، ترجمه مقدّمه و نوشته‌های روسی، افزودن پیوست ها و ... به کوشش دکتر سعید حمیدیان در سال 1377 توسط نشر قطره تجدید چاپ شد.

ج) چاپ های شاهنامه در هند

پس از چاپ ماکان که نخستین چاپ کامل شاهنامه است، چاپ های دیگری از شاهنامه در هند منتشر شد. بعضی از بازرگانان ایرانی به چاپ شاهنامه در هند اهتمام کردند. در سال 1849 میلادی، شاهنامه ای به خط نستعلیق و به صورت مصوّر به اهتمام آقا محمد باقر صاحب تاجر شیرازی در بمبئی انتشار یافت.

یک سال پس از آن، شاهنامه بسیار معروف خط اولیا سمیع (محمّدابراهیم شیرازی مشهور به آقا) در همان شهر و در کارخانه  عبدالغفور به چاپ رسید. چاپ اولیا سمیع، مصوّر و به قطع رحلی بزرگ بود. طبقه نوشته ای که دارای رقم (امضا) کاتب است «حسب الفرمایش ... عمده الاعاظم والاعیان ... آقا محمدباقر صاحب تاجر شیرازی به خط و دقت اقل خلق ا... محمد ابراهیم الشهیر، آقا خلف مرحمت و غفران پناه ـ محمدحسین خان اولیا سمیع شیرازی در بندر معموره  بمبئی و در کارخانه  استادالمطبعین والمترسمین عبدالغفور مشهور به دادومیان ابن محمّد عبدا... دهایلی» در جمادی الثانیه  1272 به انجام رسیده است. کاتب، در پایان نسخه، منظومه ای در سبب کتابت نسخه آورده است:

نویسنده  این همایون کتاب

چنین می سراید پس از اکتتاب

بگفتا چون تاریخ او خواستند

به شه نام عالم بیاراستند

ملک الشعرا بهار بر این چاپ یادداشت هایی را افزوده است. او در طول 50 سال، مطالعاتی بر روی این نسخه انجام داد و یادداشت هایی بر آن نوشت. این یادداشت ها مطالبی سودمند را پیرامون مباحث واژگانی، دستوری، بلاغی و ادبی شاهنامه دراختیار می گذارد. در چاپی که به کوشش علی میرانصاری منتشر شد، یادداشت های بهار با شاهنامه چاپ بمبئی همراه شده است. پس از آن در سال 1276، چاپ دیگری از شاهنامه  منتشر شد. در این چاپ آمده است که « شاهنامه فرمایش آقامیرزا محمدباقربن حاجی میرزا کوچک تاجر شیرازی به خط میرزا محمدرضا بن آقامیرزا محمدحسین خوش نویس شیرازی در کارخانه  جناب میرزای مذکور مرسوم به مطبع محمد در بمبئی منتشر شد».

یکی از چاپ های معروف، چاپی است که به تصحیح آقامیرزا فرصهًْ الدّوله متخلّص به فرصت در سال 1315 در بمبئی منتشر شد. «آیینه  خورشید یا شاهنامه» نیز از دیگر چاپ های شاهنامه در هند است. آخرین چاپ هند، توسط آموزنده های شیرمرد ایرانی در سال 1924 در بمبئی و از روی چاپ اولیا سمیع به چاپ رسیده است. شاهنامه در هند، حدود شانزده بار به چاپ رسید. بیشتر این چاپ ها با فرهنگ لغات همراه است و چاپ ترنر ماکان را اساس قرار داده است.

دـ چاپ های شاهنامه در ایران

1ـ شاهنامه های چاپ  سنگی در ایران

نخستین چاپ شاهنامه در ایران، به صورت چاپ سنگی، در محرم سال 1267 قمری انتشار یافت. این چاپ به خط نستعلیق، در قطع رحلی و در 595 ورق در تهران منتشر شد. چون در آن ایّام کتاب فروشان بضاعتی نداشتند و نشر کتبِ مهم به سرمایه  تجّار معتبر انجام می شد، بسیاری از شاهنامه های چاپ ایران و هند به سفارش تاجران به طبع رسید. در این چاپ نیز آمده است که «حسب الفرمایش حاجی محمد حسین تاجر طهرانی، علی ید مصطفی قلی بن مرحوم محمدهادی سلطان کجوری بلده ای... در چاپخانه  مبارکه  صناعت دستگاهی استادالاساتید سرکار با اقتدار فی فن الشریف اشرف الحاج والمعتمدین حاجی عبدالمحمد رازی» تهیه شده است. شاهنامه حاجی عبدالمحمّد رازی، مصوّر است و بعضی از مجالس آن دارای رقم میرزا علی قلی خویی، از صورتگران مجلس ساز آن قرن است.

دومین شاهنامه ، در سال 1275 در تبریز به چاپ رسید. طبق یادداشت ناشر، در تهیّه این نسخه از چاپ ترنر ماکان و شش نسخه  دگر بهره گرفته اند. عسگر اردوبادی  این شاهنامه را به خط نستعلیق کتابت کرده و کارخانه مشهدی آقا آن را به چاپ رسانده است. این شاهنامه، شش ستونی، همراه با جدول بندی  و آراسته به نگارگری است.

سومین شاهنامه ، به سال 1316 هجری قمری در تبریز چاپ شد. این شاهنامه به خط محمّدعلی دل خون (فرزند محمدجواد تبریزی) ا ست و به سعی حاجی علی آقا در دارالطباعه  استادعلی به چاپ رسیده است. این شاهنامه  به قطع رحلی و در یک جلد چاپ شد.

چهارمین شاهنامه ، به دستور حسین پاشا خان امیربهادر تهیّه و چاپ شد. این شاهنامه به قطع سلطانی (به اندازه  روزنامه های کنونی) بود، و به مدّت چهار سال، از سال  1322 تا 1326 قمری برای تهیّه آن وقت صرف شد. مقدّمه کتاب را شاعرِ معروف، محمدصادق امیری فراهانی ملقّب به ادیب الممالک نوشته است. این نسخه را خوش نویس نامدار عمادالکتّاب کتابت کرده است. در پایان نسخه، عباراتی آمده است در معرّفی کسانی که در تنظیم این شاهنامه  نقش داشته اند. این شاهنامه با تصاویری از مظفّرالدین شاه، محمّد علی شاه و امیربهادر همراه شده است.

2ـ شاهنامه های چاپ  سربی در ایران

در سال 1313 به مناسبت هزاره فردوسی، چندین شاهنامه کامل و گزیده در ایران انتشار یافت. نخستین چاپ سربی شاهنامه، به همّت محمّد رمضانی صاحب کلاله خاور در سال 1312 شمسی به چاپ رسید و مقارن جشن هزاره  فردوسی منتشر شد. این چاپ که در قطع کوچک و در پنج مجلد انتشار یافت، دارای مقدمه ای کوتاه به قلم غلام رضا رشید یاسمی است. طبق عبارت سرآغاز کتاب، متن این شاهنامه حاصل مقابله چاپ‌های ماکان، مول، فولرس، دو چاپ سنگی حاجی عبدالصّمد و اولیا سمیع شیرازی و یک نسخه خطّی است.

عبدالرّحمن سیف آزاد، مدیر روزنامه ایران باستان، شاهنامه‌ای در قطع رحلی و مزیّن به تصاویر پادشاهان پیشدادی منتشر کرد. او ذکر کرده است که در این چاپ از شاهنامه چاپ اولیا سمیع، شاهنامه تصحیح فرصت شیرازی، شاهنامه چاپ مؤسسه خاور و چند نسخه  دیگر استفاده کرده است.

در پی تذکّر ریپکا و زنده یاد استاد مینوی درباره نبود چاپ مناسبی از شاهنامه، در هزارمین سال تولّد فردوسی چاپ جدیدی از شاهنامه با سرمایه  کتاب فروشی بروخیم انتشار یافت. دوره  ده جلدی چاپ بروخیم، که از بهترین چاپ های شاهنامه به شمار می رود، در سال 1315 خاتمه یافت. اساس بروخیم، چاپ فولرس است، امّا از آنجا که چاپ فولرس، فقط تا انتهای داستان دارا را دربرمی گیرد، در چاپ بروخیم، از چاپ های ماکان و مول نیز استفاده شده است. جلد اول چاپ بروخیم تصحیح مجتبی مینوی، جلدهای 2 تا 5 تصحیح عباس اقبال، جلد ششم تصحیح سلیمان حییم و جلدهای 7-10 تصحیح سعید نفیسی  است. چاپ بروخیم با یک صد پرده از نقش های قلم درویش پرورده ایران مزیّن شد. این تصاویر، با آن چه در نگارگری ها و نقاشی های قهوه  خانه ای شاهنامه به طور سنّتی دیده می شد تفاوت عمده دارد و نوعی تجدّدگرایی در مصوّرسازی شاهنامه به شمار می آید.

در سال 1335 هـ. ش دکتر سیّد محمّد دبیرسیاقی شاهنامه‌ای را برپایه متن ترنر ماکان منتشر کرد که چندین بار نیز تجدید چاپ شد. در آخرین چاپ (تهران، قطره، 1386) ایشان کار ماکان را با چاپ مسکو و کلاله خاور مقابله و تغییراتی نیز در آن ایجاد کرد. در سال 1351 بنیاد شاهنامه در ایران، به سرپرستی مرحوم استاد مینوی و باهمکاری چند تن از پژوهشگران تأسیس شد. این بنیاد کار تصحیح علمی شاهنامه را برای اوّلین بار در ایران آغاز کرد. بنیاد شاهنامه، داستان رستم وسهراب را در سال 1352 و پس از آن داستان فرود را در سال 1354 منتشر کرد.

پس از انقلاب و ادغام بنیاد در موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی (پژوهشگاه علوم انسانی کنونی) داستان سیاوش نیز ـ که تصحیح آن در زمان حیات استاد مینوی پایان یافته بود ـ به سال 1363 انتشار یافت، و در سال 1369 این داستان با افزودن واژه نامه، فهرست و مستدرکات تجدید چاپ شد. چند سال بعد استاد مهدی قریب، محقّق و مصحّح بنیاد شاهنامه، تصحیح داستان بیژن و منیژه را چاپ کرد. (تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی 1376). استاد قریب در این چاپ، همان شیوه چاپ بنیاد را دنبال کرد و افزون بر آن، از چند نسخه دیگر نیز بهره  گرفت.

در چاپ های بنیاد شاهنامه، نسبت به چاپ مسکو، از نسخه های بیشتری استفاده شد و دانش و دقّت مصحّحان ایرانی، متن را پیراسته تر کرد، با این حال پای بندی بیش از اندازه به ضبط نسخه های اساس (لندن / بریتانیا 675 هـ . ق) در این تصحیح مشهود است.

علمی ترین تصحیح شاهنامه حاصل پنجاه سال کوشش دکتر خالقی مطلق و دو همکار ایشان (دکتر محمود امید سالار در دفتر ششم و آقای ابوالفضل خطیبی در دفتر هفتم) است. این متن هشت جلدی، در سال های (1366 ـ 1386) در آمریکا منتشر شد. این مجموعه، در سال 1386 به کوشش نشر دایرهًْ المعارف بزرگ اسلامی، در ایران تجدید چاپ گردید. برخی از مهم ترین ویژگی های این تصحیح عبارت است از: بررسی و ارزیابی نزدیک به پنجاه دست نویس شاهنامه و سپس برگزیدن پانزده نسخه معتبرتر از بین آن ها برای مقابله، استفاده از تعداد زیادی دست نویس برای مقابله، اساس قرار گرفتن کهن ترین نسخه به دست آمده از شاهنامه (فلورانس 614 هـ.ق)، استفاده از اصول علمی فن تصحیح برای آماده کردن متن شاهنامه، بررسی و گزینش انتقادی ضبط ها و عدم پیروی کامل از نگاشته های نسخه اساس، به کار بستن قاعده برتری ضبط دشوارتر، تصحیح قیاسی، استفاده درست از ترجمه عربی بنداری، بهره مندی منطقی و علمی از منابع جانبی و فرعی برای تصحیح شاهنامه (نظیر: مآخذ تاریخی و ادبی به سه زبان فارسی، عربی و پهلوی، فرهنگ های کهن، متونی که ابیات شاهنامه در آن ها آمده است و ...)، به دست دادن کامل نسخه بدل ها در زیرنویس های هر صفحه (اعم از موارد اختلاف و اشتراک) و اشاره به بی نقطه بودن حروف در دست نویس ها، دقّت در تشخیص بیت ها و داستان های اصیل و الحاقی، آوردن سخنان برافزوده در زیرنویس ها، حرکت گذاری متن و ... . چاپ خالقی، تا کنون علمی ترین تصحیح شاهنامه است و استفاده از آن در حوزه شاهنامه پژوهی ضرورت دارد.

ویرایش شاهنامه

علاوه بر این چاپ های مذکور، چندین ویرایش نیز از شاهنامه صورت گرفته است. این ویرایش ها، حاصل چاپ از روی یک نسخه خطّی نیستند بلکه با مقابله و ویرایش چندین نسخه خطی به چاپ رسیده اند. با این حال چون گاه از آن ها با عنوان «چاپ شاهنامه» یاد می شود، ما نیز به مهم ترین این ویرایش‌ها اشاره می کنیم:

در سال (1373 ـ 1375) مهدی قریب و محمدعلی بهبودی شاهنامه ای در پنج جلد چاپ کردند که به تعبیر خود ایشان نوعی ویرایش نسخه لندن / بریتانیا با استفاده از پنج دست نویس دیگر است. هدف از این چاپ، عرضه متنی به سامان از شاهنامه بود که نادرستی ها، بدخوانی ها و تصرّفات چاپ مسکو در آن راه نیافته باشد. در سال 1375 دکتر عزیزا... جوینی، دفتر نخست شاهنامه فلورانس را توسط انتشارات دانشگاه تهران چاپ کرد. این شاهنامه، چاپِ متن دست نویس فلورانس است. در این چاپ، توضیحاتی در حواشی صفحات افزوده شده، و گاه در زیرنویس ها اختلاف ضبط چاپ های خالقی مطلق، مسکو و نسخه بدل های آن ها نیز ذکر شده است. دکتر جوینی پیش از این نیز (سال 1374)، داستان رستم و اسفندیار را از دست نویس لنینگراد (733 هـ . ق) به همین شیوه منتشر کرده بود.

در سال 1378 شادروان پرویز اتابکی، شاهنامه ای که حاصل مقابله 12 نسخه بود، منتشر کرد. طبق مقدمه مصحّح، در چاپ این شاهنامه،از چاپ عکسی دست نویس فلورانس، ترجمه بنداری، غرر اخباری ثعالبی و چندین چاپ دیگر استفاده شده است. امّا چاپ مذکور، چاپ انتقادی به معنای اصطلاحی نیست و با چاپ ژول مول مطابقت بیشتری دارد. در همین سال (1378)، عبدالعلی ادیب برومند چاپ دیگری از شاهنامه منتشر کرد. این چاپ، ویرایشی از داستان سیاوش است که در آن از تصحیح خالقی مطلق، چاپ ژول مول و مسکو استفاده شده است. عبدالعلی ادیب برومند، چند سال بعد داستان هفت خان اسفندیار را به همین شیوه ویرایش و چاپ کرد.

یکی از مهم ترین ویرایش های شاهنامه در ایران، به کوشش مصطفی جیحونی انجام گرفت. این ویرایش، که نتیجه دوازده سال (1367 ـ 1379) تلاش است، در سال 1379 ، توسّط انتشارات شاهنامه پژوهی اصفهان، در پنج جلد (یک جلد مقدمه و 4جلد متن) منتشر شد. چاپ جیحونی، حاصل مقابله چهار نسخه شاهنامه و استفاده از نسخه بدل های چاپ خالقی، مسکو و ترجمه بنداری است. این چاپ، بدون نسخه بدل است و با دست نویس بریتانیا / لندن مطابقت بیشتری دارد. روش اصلی جیحونی در این چاپ، استفاده از متن شاهنامه برای تصحیح آن بوده است. در این روش، بیت‌هایی که ضبط آن‌ها در همه نسخه های کهن یکسان بوده یا اختلاف اندکی داشتند، استخراج شده است. نه هزار بیت حاصل را، به عنوان سروده های اصلی فردوسی در نظر گرفته و با دقت در ویژگی های سبکی آنها معیارهایی برای زبان و بیان شاهنامه به دست آمده است. ضوابط قافیه در هشت هزار بیت آغازین شاهنامه، بررسی کاربردهای یک کلمه یا ترکیب قابل بحث در سراسر شاهنامه و استفاده احتیاط آمیز از اصل «ضبط دشوارتر برتر است» از دیگر شیوه های این تصحیح است. نامه باستان، ویرایشی از چندین چاپ شاهنامه است که به کوشش میرجلال الدّین کزّازی فراهم آمده است. این ویرایش شاهنامه، در ۹ جلد و توسط انتشارات سمت در سال های (1379 ـ 1387) چاپ شد. این مجموعه با گزارش ابیات شاهنامه، شرح و به ویژه ریشه شناسی لغات همراه شده است. مبنای این ویرایش شاهنامه، عکس دو نسخه فلورانس، حاشیه ظفرنامه و متن چاپ های کلاله خاور، دبیر سیاقی، ژول مول، مسکو و جیحونی بوده است.

در سال 1386 استاد مهدی قریب، ویرایشی از شاهنامه  در دو جلد چاپ کرد. در این ویرایش از یازده دست نویس، چاپ مسکو، چاپ خالقی مطلق و ترجمه بنداری استفاده شده است. این ویرایش نیز، مانند چاپ مسکو و بنیاد شاهنامه، تابع ضبط نسخه اساس (بریتانیا / لندن) است.

مهم ترین ویرایش شاهنامه حاصل تلاش سی ساله فریدون جنیدی است. این ویرایش، در سال 1387 در شش جلد (یک دفتر پیشگفتار و پنج مجلد متن) و توسط بنیاد نیشابور منتشر شد. در این ویراست، شمار ابیات اصیل شاهنامه به شانزده هزار بیت (حدود یک سوم شاهنامه) کاسته شده و دو سوم دیگر آن (حدود چهل هزار بیت) الحاقی دانسته شده است. در پیشگفتار این اثر، بیست و هفت معیار برای چگونگی تشخیص ابیات اصلی و افزوده، و الحاقی دانستن دو سوم از شاهنامه ذکر شده است. بعضی از این اصول عبارت است از: لزوم تطبیق اندیشه ها و مضامین ابیات با تفکرات و معتقدات ایران باستان، بی معنی بودن برخی بیت ها از نظر ویراستار، اعتقاد به تاریخی و واقعی بودن همه داستان ها و اشارات شاهنامه، ارزیابی محتوای داستان ها با موازین منطقی و نه داستانی، بی توجّهی به عنصر بیانی و بلاغی (مانند: مبالغه، استعاره، مجاز، کنایه و تشبیه) در شعر فردوسی، نادیده انگاشتن ضرورت های وزن و قافیه برای برخی کاربردهای واژگانی و دستوری و ... . با توجّه به اصول ذکر شده، این ویرایش یکی از ذوقی ترین چاپ های منتشر شده از شاهنامه به شمار می آید. به رغم زحمت و تلاش بسیار ویراستار، این ویرایش از نظر علمی چندان قابل‌اعتبار نیست.

حاصل سخن

هر چند شاهنامه کتابی حجیم است، و حجم بالای کتاب دشواری هایی را در چاپ (به ویژه چاپ سنگی) به همراه دارد، حجم زیاد شاهنامه از اقبال برای نشر آن نکاسته است و چاپ‌های متعدّد و متنوّعی از آن صورت گرفته است.

از نظر پراکندگی جغرافیایی، شاهنامه در سرزمین های مختلف (نظیر هند، آمریکا، فرانسه و ...) به چاپ رسیده است. این سرزمین ها، با وجود تفاوت در قومیّت و فرهنگ ، شاهنامه را مورد توجّه قرار دادند. پراکندگی جغرافیایی چاپ های شاهنامه، نشان از تأثیر جهانیِ این اثر است.

یکی از فعالیّت های در خور توجّه برای چاپ و نشر شاهنامه، تأسیس بنیاد شاهنامه بود. این بنیاد که هدف خود را «چاپ شاهنامه در ایران» قرار داده بود، چاپی منقّح از چند داستان شاهنامه منتشر کرد، امّا متأسفانه کار بنیاد ناتمام ماند و به نشر کامل شاهنامه موفّق نشد. تأسیس و احیای مؤسّسه هایی، نظیر بنیاد شاهنامه، برای انتشار چاپ هایی منقّح و معتبر از شاهنامه ضرورت دارد و در جهت نشر حماسه سترگ ملّی، خدمتی بزرگ به شمار می آید.

یادداشت ها

1ـ مول در مقدمه اثرش می نویسد که از سی و پنج نسخه استفاده کرده است. از میان این نسخ، هشت نسخه به کتابخانه  پادشاهی پاریس (کتابخانه  ملی)، و سیزده نسخه به کتابخانه  شرکت هند شرقی در لندن تعلّق دارد. او دو نسخه از سرجان ملکم به امانت گرفت که یکی نسخه  اساس چاپ کلکته و دیگری به کتابخانه  نادرشاه تعلّق داشت. هم چنین از چندین نسخه  دیگر نیز استفاده کرده که مالکان آن ها را در مقدمه معرفی کرده است.

منابع:

ـ افشار، ایرج (1385): متن شناسی شاهنامه فردوسی، مجموعه مقالات در چگونگی کتابت، چاپ، تحقیق و تصحیح شاهنامه فردوسی، به کوشش منصور رستگار فسایی، تهران: میراث مکتوب

ـ آیدنلو، سجاد (1390): دفتر خسروان، تهران: انتشارات سخن

ـ فردوسی، ابوالقاسم (1366): شاهنامه، تصحیح جلال خالقی مطلق، دفتر یکم یادداشت ها، نیویورک: Bibliotheca Persica