حسن عمید نویسنده، محقق،
روزنامه نگار، فرهنگ نویس، مولف و پژوهشگر ایرانی به سال 1289 هجری شمسی
در
مشهد چشم به جهان گشود و در شهریورماه سال 1358 دیده از جهان فروبست. او تحصیلات خود را نیز در همان شهر انجام
داد. عمید در جوانی عضو انجمن ادبی شد و کار روزنامه‌نگاری، نویسندگی و
فرهنگ‌نویسی را از همان سال‌ها آغاز کرد. او در نشریهٔ خراسان مطلب
می‌نوشت. از جمله مهمترین فعالیت‌های روزنامه‌نگاری حسن عمید در مشهد،
مدیریت سالنامهٔ خراسان و روزنامهٔ طوس بود. حسن عمید مطالب خود را در
جوانی در نشریه خراسان انتشار داد آن گاه به سال 1302 سردبیر هفته نامه
صدای شرق شد. سپس خود مدیریت سالنامه خراسان را برعهده گرفت. وی در سال ۱۳۱۳ چاپ روزنامه
طوس را به صورت هفتگی در مشهد آغاز کرد. او سال‌ها در خراسان به پیشهٔ
روزنامه‌نگاری‌اش مشغول بود.
به دنبال اشغال ایران در جنگ جهانی دوم، که طی آن شهر مشهد به دست نیروهای
اتحاد جماهیر شوروی افتاد، شوروی‌ها عمید را از مشهد اخراج و به تهران
تبعید کردند. در پی این اقدام، عمید با دفتر نخست وزیری ایران، نامه‌نگاری
کرده و خواستار دادن اجازهٔ بازگشت به مشهد به خاطر گرفتاری‌های
خانوادگی‌اش می‌شود که اسناد این نامه‌نگاری در کتاب «اسنادی از احزاب
سیاسی در ایران (۱۳۲۰-۱۳۴۰هـ.ش)» به چاپ رسیده‌است.
حسن عمید چندین دهه از عمر خویش را صرف پژوهش دربارهٔ فرهنگ واژگان و
فرهنگ‌نویسی کرد. او در این سال‌ها چندین فرهنگ واژگان فارسی نوشت که
پرآوازه‌ترینشان، فرهنگ عمید است. عمید در سال ۱۳۵۵ خورشیدی، بابت واگذاری
کلیه حقوق نشر همه فرهنگ‌هایش به عبدالرحیم جعفری، مالک و گردانندهٔ
انتشارات امیرکبیر، یکی از بالاترین رقم‌های پرداخته‌شده به یک مؤلف ایرانی
به‌عنوان حق تألیف مقطوع را، که برابر با یک میلیون تومان بود، دریافت
کرد.
نخستین کار او فرهنگ نو بود که
با همکاری فریدون شادمان به سال 1308 به چاپ رسید. پس از این فرهنگ های
کوچک و بزرگی را به چاپ رساند. کارش پخته تر شد تا این که به سال 1344
فرهنگ برگزیده را انتشار داد و به سال 1347 کار کارستان خود فرهنگ تاریخ و
جغرافیا و اطلاعات عمومی را عرضه کرد. این دو فرهنگ مورد استقبال فراوان
قرار گرفت.
استاد سعید نفیسی در راهنمای
کتاب و نویسندگان دیگر در مجلاتی چون تهران مصور، اطلاعات، کیهان، هوشمند،
میر، خراسان، نبرد ما، دادگستران، آفتاب شرق، نوای خراسان، ندای خراسان و
آزادی به معرفی آن پرداختند. این فرهنگ ها از آن زمان به صورت مکرر به
چاپ رسیدند و هم اکنون نیز خواستار دارند.
عمید به سال 1355 حقوق نشر همه
فرهنگ هایش را به عبدالرحیم جعفری مدیر انتشارات امیرکبیر واگذار کرد و
یک میلیون تومان حق تالیف گرفت. این رقم در آن زمان دستمزدی بی سابقه بود.
فرهنگ عمید واژه‌نامه‌ای دوجلدی است، شامل
واژه‌های فارسی و لغات عربی و اروپایی به کار رفته در زبان فارسی و
اصطلاحات ادبی و علمی که به دست حسن عمید نوشته شده‌است. این واژه‌نامه
نخستین بار در سال ۱۳۴۲ هجری خورشیدی با سرمایهٔ کتابخانه ابن سینا چاپ شد.
حسن عمید در سال ۱۳۳۳ واژه‌نامه‌ای را به نام فرهنگ نو به چاپ رساند، ولی
کامل‌ترین فرهنگ او که فرهنگ عمید نام دارد در سال ۱۳۴۲ به چاپ رسید.
فرهنگ عمید چندین بار با شمارگان بالا به چاپ رسیده‌است و فرهنگی کمابیش
کامل و محبوب است و بنا به نظر برخی کارشناسان، ایراد گفتنی در آن یافت
نمی‌شود.
از ویژگی‌های این واژه‌نامه می‌توان موردهای زیر را نام برد:
آمدن نشانه‌های آوایی واژگان (برای تلفظ درست واژگان) در میان کمانک برابر هر واژه؛
زبانی که واژگان از آن آمده‌است و واژهٔ اروپایی وارد شده به زبان نیزبه همان زبان آورده شده؛
گونهٔ واژگان براساس دستور زبان اول فرهنگ بیان شده است؛
آوا نگاری واژگان عربی بر اساس تلفظ اصلی واژه آورده شده و معنی واژگان به صورت روشن و به زبان ساده نگاشته شده؛
در این فرهنگ تصویرهایی برای برخی از واژگان گنجانده شده‌است؛
این فرهنگ تنها دربرگیرندهٔ شمار فراوانی از واژگانی است که در زبان
فارسی به کار رفته‌اند و نام مکان‌ها و شهرها و نویسندگان، و هنرمندان در
آن نوشته نشده‌است. (به جز نمونه‌های بسیار مشهور که برای دریافت برخی
نوشته‌ها نیاز است. مانند: بهلول یا سلیمان)
فرهنگ فارسی عمید به سال 1389
با ویرایش فرهاد قربان زاده از همکاران لغت نامه دهخدا به صورت دورنگ به
چاپ رسید که جایزه کتاب فصل را به خود اختصاص داد.
در این ویرایش بیست و پنج نفر
از پژوهشگران با قربان زاده همکاری داشتند. این ویرایش با هماهنگی
بازماندگان حسن عمید انجام گرفت. اکنون این تنها فرهنگ فارسی است که لوح
فشرده آن به رایگان در کنار آن عرضه می شود.
از آثار حسن عمید است:
فرهنگ نو، 1308 / چاپ دوم 1333 تهران.
فرهنگ تاریخ و جغرافیا و
اطلاعات عمومی عمید. هفتمین کار او در زمینه لغت. نام های بزرگان جهان و
اسامی جغرافیایی را در بر می گیرد. مصور. چاپ اول، تهران: جاویدان، 1346.
رقعی، 1107ص.
فرهنگ برگزیده عمید، چاپ اول 1344 / دوم 46 / سوم 47 / چهارم 49 پنجم 1350 / ششم 1351، تهران: جاویدان، رقعی، مصور، 1178ص
فرهنگ کوچک عمید.
فرهنگ یک جلدی.
فرهنگ مفصل.
فرهنگ دبیرستانی عمید.
غلطهای فاحش فرهنگ های فارسی، تهران، 152ص.
طب جدید.
اسرار مانیه تیسم.
سال نامه خراسان.
نیکوکاران، مشهد، 1315.
بر خرابه های تخت جمشید، 1310.
فرهنگ عمید، دو جلد، 1342،
تهران: ابن سینا / تهران: امیرکبیر / چاپ دهم 1374 / چاپ یازدهم 1376 /
چاپ پانزدهم 1378 / چاپ بیست و یکم 1379 / چاپ بیست و دوم 1381.
فرهنگ عمید، 1381، شهر ری: بیغش، 1144 ص.
فرهنگ جیبی عمید شامل واژه های
فارسی و لغات عربی و اروپایی مصطلح در زبان فارسی، و اصطلاحات علمی و
ادبی، 1335 / تهران: امیرکبیر، 1360 / 1363 / 1373، 53 + 1254 ص / 1374،
تهران: امیرکبیر، 1288 ص / چاپ هفتم 1375 / چاپ نهم 1376 / ویرایش دوم
1378 / چاپ یازدهم 1379 / چاپ بیست و پنجم 1381.
فرهنگ فارسی عمید، چاپ چهارم 1374، تهران: امیرکبیر، 3 ج (2539 ص.) / چاپ هفتم 1381.
تنظیم فهرست های دیوان کامل
شمس تبریزی، 1366، تهران: جاویدان، سه جلد در یک مجلد، 1596 ص / چاپ نهم
1370 / چاپ دوازدهم 1375 / چاپ چهاردهم 1378 / تهران: دنیای دانش 1379.
تنظیم فهرست های کلیات مثنوی،
علمی، چاپ اول 1357 / 1362 / 1366، تهران: جاویدان / چاپ هشتم 1371 / چاپ
نهم 1373 / چاپ دهم 1374، سی و یک + 1253ص / 1378.
