مشـهـد روزی چهار راه فرهنگی ایران بود

گفتگوی شهرآرا با استاد مهدی سیدی

درست است که مشهد از زمان دفن امام رضا(ع)در این شهر آباد شد و توسعه پیدا کرد؟

نه.اتفاقا اغلب به اشتباه می‌گویند مشهد فعلی چیزی جز یک ده به نام سناباد نبوده است در حالی که این حرف کاملا اشتباه است چراکه اینجا از ابتدا شهری بوده به نام نوغان که در حال حاضر این شهر در خیابان طبرسی فعلی در دل مشهد حل شده است، اما در قرون نخستین اسلامی نوغان، بزرگ‌ترین و مهم‌ترین شهر توس بوده است. مشهد با استناد به مکتوبات تاریخی، شهر بسیار مهمی بوده است، چرا که خواجه‌ربیع که قدیمی‌ترین فردی است که در این شهر دفن شده ودر سال 63 ه.ق فوت کرده، او فرد شاخصی از سرداران حضرت علی(ع) بوده و در این شهر زندگی می‌کرده است.روستای سناباد نیز ده و آبادی‌اش در محل ایستگاه سراب و تقاطع خیابان‌های امام خمینی(ره)و سعدی فعلی است. سراب به معنی سرِ آب بوده است؛ یعنی سرِ آبِ قنات سناباد و مردم از آب این قنات به دلیل اینکه می‌گفتند پیکر مطهر امام رضا‌(ع) با این آب غسل داده شده است، برای تبرک استفاده می‌کردند. این قنات تا 40،50 سال پیش نیز آب داشت اما کم‌کم خشک شد. بنابراین حرم امام رضا(ع)، کاخ حمید‌بن‌قحطبه و بقعه هارونیه همه در اراضی سناباد قرار داشته است.

داستان ضامن آهو واقعیت دارد

با اینکه بسیاری از مردم مشهد و زائران این شهر به موضوع ضامن آهو اعتقاد دارند و آن را درست می‌دانند ولی عده‌ای هم هستند که می‌گویند این داستان غیرواقعی است.بالاخره این داستان چقدر مستند است؟
به نظر من یکی از موضوعاتی که درباره شهر مشهد و هویت‌بخشی به این شهر از آن غفلت شده است همین ضامن آهوست که دارای سند تاریخی معتبر است و در کتاب عیون اخبار الرضا(ع) توسط شیخ صدوق(ره) درباره آن نقل شده است. اما این روایت با روایت‌های دیگر که بین مردم نقل می‌شود متفاوت است‌. داستان صحیح این است که ابومنصور عبدالرزاق توسی مولف شاهنامه منثور ابومنصوری که والی توس بوده است، می‌گوید روزی من برای شکار رفته بودم که آهویی را شکار کنم آن زمان خیلی به امام رضا(ع) ارادت داشتم، به دنبال آهو که رفتم دیدم آهو وارد یک چاردیواری شد و من آن لحظه که می‌خواستم آهو را دنبال کنم، اسبم از حرکت ایستاد و زمانی‌که وارد آن چاردیواری شدم، دیدم آرامگاه امام رضا(ع) است، از آن روز هر شب به زیارت حضرت رفتم و حتی حضرت رضا(ع) حاجت من را برآورده کرد و من فرزند‌دار شدم.

حمله ازبک ها، تلخ ترین خاطره مشهد

در این بیش از هزار سالی که از عمر مشهد گذشته، این شهر احیانا با چه حوادث تلخ و شیرینی روبه رو شده که در تاریخ مشهد باقی مانده است؟
یکی از تلخ‌ترین خاطره‌هایش حمله ازبک‌ها به خراسان بود که در نوجوانی شاه‌عباس اتفاق افتاد و به دنبال آن 10سال مشهد در دست ازبک‌ها بود. هنگامی که می‌خواستند شهر را بگیرند، با مقاومت مردم روبه‌رو شدند، بنابراین از مردم عصبانی بودند و عبدالمؤمن‌خان که رئیس ازبک‌ها بود به مردم مشهد بسیار سخت می‌گرفت. تحمل این موضوع برای مردم مشهد خیلی ناراحت‌کننده بود، چراکه ازبک‌ها حرم را غارت کردند و کتاب‌ها را بردند. این یکی از تلخ‌ترین خاطرات مشهدی‌هاست که شهرشان 10 سال از 996 تا 1006 در دست ازبک‌ها بود. اما از جالب ترین خاطره‌های این شهر هم گره‌خوردن نام شاه‌عباس با نام مشهد است. شاه‌عباس در سال 1007 که سلطان شد، ازبک‌ها را بیرون کرد و پایتخت را اصفهان تعیین کرد و بعد از اصفهان در سال 1010 قمری پای پیاده با خدم و حشم به زیارت امام رضا(ع) آمدکه اتفاق جالبی بود. بعدها هم برای آبادانی مشهد خیلی تلاش کرد.
سنت های ویژه پوشش در بین مشهدی ها
جشن‌ها و مراسم شادی در مشهد چگونه بوده است؟
واقعیت این است که مشهد از قدیم میانه خوبی با عرفان و موسیقی نداشته است و اصلا مشهدی‌ها برعکس مردم شمال و جنوب خراسان، موسیقی‌و ساز خاصی نداشتند، اما در لباس پوشیدن سنت‌های ویژه‌ای را رعایت می‌کردند و به عمامه و کلاه برسر داشتن اهمیت می‌دادند و اگر کسی عمامه کسی را برمی‌داشت، بدترین توهین به فرد مقابل محسوب می‌شد.
دختران و زنان مشهدی هم اغلب نجیب و با حجاب بودند و چون مشهد شهری مذهبی بود‌؛ زائری هم که به مشهد می‌آمد، حجابش را رعایت می‌کرد.
جمعیت مشهد در زمان شهادت امام‌رضا(ع) چقدر بود؟
نوغان قدیم نباید از 10‌هزار نفر بیشتر جمعیت داشته باشد. چون صد سال پیش از انقلاب اسلامی و در زمان قاجار آمار دقیق داریم که مشهد 57‌هزار نفر جمعیت داشته است. در زمان نادرشاه که می‌گویند جمعیت زیاد شده بود و ارتش اینجا مستقر بوده جمعیت بالغ بر 300هزار‌نفر بوده است.
همچنین باید بدانیم که مشهد به دو دلیل تا به امروز سالم باقی مانده است؛ یکی اینکه این شهر زلزله‌خیز نبوده است و دیگر اینکه به احترام علی‌بن‌موسی‌الرضا(ع) از هجوم مهاجمان در امان مانده است به‌طوری‌که حتی منابع تاریخی نوشته‌اند چنگیزخان هم که به خراسان مامور فرستاد به او گفت به مشهد که می‌روید آنجا یکی از فرزندان پیامبر مسلمانان دفن است، مردمش را اذیت نکنید. فضل‌ا... روزبهان خنجی درشعری به این موضوع اشاره کرده است:
...که زنسل محمّدِ آقا هست آسوده سیدی اینجا
حرمت قبر او نگه دارید اهل آن مقبره میازارید
تو نگه کن بزرگ چنگز خان مشهد شاه داده امان
بنابراین در طول این سال‌ها هیچ کس حرم را خراب نکرد، نه اقوام مغول، نه ازبک و نه تیمور؛ به همین دلیل الان کسانی در مشهد زندگی می‌کنند که از موقوفه سادات رضوی سهم می برند و چهل نسلشان به امام رضا‌(ع) باز می‌گردد و کمتر شهری را در دنیا می‌توان پیدا کرد که تا 40‌ نسل و اجدادشان مشخص باشد و این موضوع در کتابی به نام شجره طیبه آمده است که ویرایش دوم آن را انجام داده‌ام.
در طول دهه های اخیر، چه کسانی به صورت ویژه برای مشهد خدماتی ارائه کرده اند؟
بعضی‌ افراد در این شهر بسیار تاثیرگذار بوده‌اند و برای این شهر زحمات فراوانی کشیده‌اند و به گردن مردم این شهر حق بزرگی دارند از جمله حاج‌حسین ملک که باید بیشتر به آن‌ها توجه شود. همین باغ وکیل‌آباد که از قدیمی‌ترین تفرج‌گاه‌های مشهد است و مشهدی‌ها و زائران با این باغ خاطره دارند، اهدایی ایشان است. فرد دیگری که برای مشهد زحمت کشیده است، اما خیلی معرفی نشده است، اسدی بوده است که نائب‌التولیه آستان قدس بوده است. در سال 1304 خیابان تهران، ارگ، بیمارستان امام رضا و خیابان کوهسنگی را احداث کرد و در قضیه کشف حجاب و قیام مسجد گوهرشاد به والی خراسان که فردی به نام پاکروان بود، توصیه کرد این کار را در شهر مذهبی مشهد انجام ندهید که پاکروان گوش به حرف او نداد و زمانی‌که برای دستگیری مرحوم بهلول سربازان شاه به مسجد گوهرشاد هجوم بردند، همین اسدی باعث فرار بهلول به افغانستان شد و به همین اتهام اعدام شد‌.