بارگاه رضوی آمیزه ی تاریخ و هنر

حرم مطهر امام رضا(ع) مهمترین بنای تاریخی و مذهبی ایران و سومین بنا از این نوع پس از بیت‌الله الحرام و حرم مطهر پیامبر اکرم (ص) در جهان اسلام است. خیل مشتاقانی که از گوشه و کنار ایران و جهان به خراسان و مشهدالرضا می‌آیند وسالانه بیش از 17 میلیون روایت شده اند نمی گذارد حتی لحظه ای بتوان به راحتی  در کنار ضریح مطهر امام با او درد دل کرد و برای تبرک به آن دست زد.

روضه منوره که پیکر مقدس حضرت رضا(ع) در آن مدفون است،زیر گنبدی زرین و باشکوه قرار دارد و هسته مرکزی بناهای آستان قدس رضوی به شمار می‌آید.

قدیمیترین بخش حرم همان بقعه مطهر ( بقعه هارونى ) است که ضریح حضرت را احاطه کرده است. این بقعه که اساس آن باید متعلق به اواخر قرن دوم هجرى باشد در طول زمان چندین بار مرمت شده است.براساس قول مورخین اصل بنای داخلی تالار دارالاماره معبد (آتشکده) بوده، که پس از دفن هارون به دستور مأمون تخریب و به سبک معماری خراسان، چهار دیوار ساده با ارتفاعی نسبتا کوتاه که با گنبدی با خیز کم پوشش یافته بود، ساخته شد. در سال‌‌های آغازین به خاک سپاری پیکر پاک امام، حرم مطهر به صورت بنایی ساده با مصالح ویژه آن دوران بنا شده بود و تنها یک در ورودی ساده در پیش روی مبارک داشت. صفه‌‌های اضلاع حرم به جز صفه پیش‌رو، به‌سوی خارج ازبنا بسته بود و بر فراز بقعه، تنها قبه‌ای وجود داشت. بنای حرم در طول تاریخ و به‌تدریج ساخته شد و گسترش یافت. نخستین اقدام برای ساخت مقبره ای باشکوه برای آن حضرت توسط علویان آل بویه صورت گرفت. از آن زمان تاکنون مردان و زنانی بلند همت بسیاری برای گسترش این مجموعه عظیم مذهبی تلاش کرده و نام خود را تا ابد زیر نام حضرت رضا (ع) جاودانه کردند. هر کاشی و سنگی که بر دیوارهای حرم جای گرفته، نشان از عشق و ارادت مردمانی از این سرزمین به مولا و آقایشان حضرت رضا (ع) دارد.تاریخ موجود در کتیبه‌‌های حرم، از دوره سامانیان تا دوره قاجاریه را نشان می‌دهد.

براساس آنچه تاریخ نویسانی چون ابن بابویه نوشته اند نخستین آبادگران حرم رضوی چند تن از بزرگان عهد سامانی بوده اند.بوبکر شهمرد، از پیشکاران نوح بن منصور سامانی، ساختمان بقعه را بازسازی کرد و   محمد بن عبد الرزاق طوسی صاحب شاهنامه منثور و امیر محمدیه تزییناتی در حرم به وجود آوردند. عضد الدوله دیلمی فردی بعدی بود که  در اوایل قرن چهارم قمری تعمیرات و تزیینات گسترده ای  در مرقد منور امام  ایجادکرد. سپس نوبت به  غزنویان رسید. سلطان محمود مرقد علی بن موسی الرضا (ع) را که پدرش سبکتکین تخریب کرده بود از نو ساخت وابوالحسن عراقی معروف به دبیر، اقدام به ساخت مسجد بالاسر در کنار حرم مطهر کرد. نخستین گنبد حرم را شرف الدین ابو طاهر قمی، وزیر سلطان سنجرسلجوقی را بر بالای بنا ساخت و امیر عماد الدوله در اوایل قرن ششم قمری حرم را مرمت کرد.

در دوره خوارزمشاهیان و در اوایل قرن هفتم قمری ازاره حرم مطهر با کاشی‌‌های ممتاز معروف به کاشی سنجری تزیین شد. به‌علاوه در این دوره، اطراف در پیش روی مبارک، در ضلع شمالی رواق دارالحفاظ، با کتیبه‌ای از کاشی چینی مانند ممتاز تزیین شد.

غازان‏خان و سپس سلطان محمد خدابنده پادشاه شیعی مذهب ایلخانی نیز در دوره خود ضمن مرمت خرابی های ایجاد شده در جریان حمله مغول  به بناهای اطراف آن افزودند.بنای کامل گنبد موجود را مربوط به این دوره دانسته‏اند زیرا همانند سایر گنبدهای دوره مغول دو پوششی است و رویه‏اش با الواح مسین با روپوشی از طلا ساخته شده است.

عهد تیموری، دوران پربار و باشکوهی از نظر معماری حرم به‌شمار می‌رود.از آثار مهم این دوره،بنای باشکوه مسجد گوهرشاد در جنوب حرم مطهر و دو رواق تاریخی دارالحفاظ و دارالسیاده است.مدرسه پریزاد، مدرسه دودر و مدرسه سابق بالاسر که متصل به ضلع غربی دارالسیاده بود و اکنون جزء رواق دارالولایه است،هم به این دوره مربوط می‌شود. از آثار دیگر عهد تیموری،ضلع جنوبی صحن انقلاب است که به همت امیرعلیشیر نوایی، وزیر سلطان حسین بایقرا، ساخته شد. دوران صفویه نیز دوران مهمی در تاریخ معماری حرم به شمار می‌رود.طلاکاری گنبد و گلدسته، ساخت اولین ضریح مرقد منور، رواق‌‌های توحیدخانه، گنبد الله وردی‌خان و گنبد حاتم خانی، همه مربوط به این دوره است. شاه طهماسب، شاه عباس و شاه سلیمان صفوی، از جمله شاهانی بودند که در این دوره با اقدام‌های اساسی خود، نامشان را در تاریخ معماری حرم ثبت کردند. مهمترین یادگار دوره افشاریه سقاخانه اسماعیل طلا است که در وسط صحن عتیق یا انقلاب قراردارد. بنای گلدسته ضلع شمالی صحن عتیق، طلاکاری مجدد ایوان امیر علیشیر و گلدسته بالای آن  نیز همه مربوط به این دوره هستند.

دوره قاجاریه هم از نظر معماری، دوران مهمی در تاریخ حرم به شمار می‌رود. بنای صحن آزادی مربوط به این دوره است. در این عهد، ایوان غربی صحن آزادی به طلا آراسته و به ایوان ناصری معروف شد. در همین دوران، کاشی‌کاری و تزیینات صحن آزادی انجام شد. علاوه بر این، درهمین دوره روضه منوره ،رواق‌‌های توحید خانه، دارالحفاظ و دارالسیاره آینه‌کاری شد.

عصر پهلوی نیز یکی از دورانهایی است که تغییرات زیادی در مجموعه حرم رضوی ایجاد شد. سال‏1307 خورشیدی در شبکه پیرامون فلکه حرم مطهر تغییرات اساسی به عمل آمد و فلکه دور حرم به شعاع 180 متر از نوک گنبد و به پهنای 30 متر احداث گردید. همچنین در این دوره  صحنى جدید درجنوب شرق حرم احداث گردید که در طول زمان صحن پهلوی، موزه وامام خمینی لقب گرفت . بعدها ساختمان‏های موزه و کتابخانه و تالار تشریفات نیز به این حرم اضافه شد.درزمان پهلوى دوم هم  رواقهاى پیشین ترمیم و بهسازى شدند.از سال 1354 خورشیدى نیز تخریب بازارها و بناهای داخل فلکه آغاز شد که در سالهاى پس ازانقلاب این امر گسترش بیشتری پیدا کرد تا مجموعه حرم رضوی به صورت کنونی در اختیار زایران ومجاوران آن حضرت قرارگرفت.

وضعیت فعلی  مجموعه حرم رضوی

اکنون بارگاه ملک پاسبان رضوی که روزگاری تنها به بخشی از بقعه هارونی محدود می شود ،دارای فضاهای گوناگونی است که هر کدام  به نوعی در خدمت مشتاقان وصال آن امام عظیم شان هستند.  در ذیل مهمترین اجزای کنونی بزرگترین مجموعه دینی یاران اهل بیت را البته به صورت  مختصر و گذرا معرفی می کنیم تا عاشقان آن حضرت به هنگام حضور در این مکانهای مقدس با چشم دل آنان را نظاره کنند.

بقعه مبارکه

واژه حرم در ذهن زائران،تمامی مجموعه ای را که مزارشریف امام هشتم را در برگرفته تداعی می‌کند اما در واقع فضای مربع شکلی  است که بقعه مبارکه را در برگرفته و شامل گنبد، سنگ مرقد و ضریح مقدس می‌شود.حرم از طریق صفه‌‌هایی به داخل و خارج مرتبط می‌شود. شکل هندسی حرم مطهر، تقریباً مربع است که مساحت آن در حال حاضر حدود 182 هزار متر مربع است.حرم از دو طرف (جنوب و مشرق) به وسیله درهای طلا به رواق‌‌ها راه دارد و از دو طرف دیگر، (شمال و مغرب)از طریق دو صفه بزرگ،به دیگر رواق‌‌ها ومسجد بالاسر مرتبط است.صفه جنوبی در ضلع پیش روی مبارک واقع است و در طلای پیش رو،در معبراین صفه جای دارد. این صفه راه ارتباطی رواق دارالحفاظ و روضه منوره است.صفه شمالی  درپشت سرمبارک واقع شده و راه ارتباطی میان حرم و دو رواق دارالفیض و توحیدخانه است. صفه شرقی در ضلع پایین پای مبارک واقع شده وازاین طریق،رواق گنبد حاتم خانی به حرم مرتبط می‌شود.بر بلندای قامت این صفه نیز دری زرین نصب شده است و سرانجام صفه غربی یا صفه بالاسر حضرت در ضلع غربی حرم واقع شده و راهی است بین حرم و مسجد بالاسر.

تاکنون سه سنگ افتخار پوشش بالای مزار حضرت رضا (ع) شدن را به دست آورده اند.قدیمی‌ترین آنها، سنگ مرمری با ابعاد40*30 و قطر6 سانتی‌متر است که در اوایل قرن ششم بر مزار امام (ع) نصب شد.این سنگ اکنون در موزه آستان قدس رضوی نگهداری می شود.دومین سنگ مرقد امام (ع)از جنس مونساربود که درسال1379 خورشیدی جای خودرا به سنگ مرمر سبز چمنی داد که با ابعاد 20/2*10/1 و قطر یک متر و وزن 3600 کیلوگرم به عنوان سومین سنگ بر مزار هشتمین گوهر علوی قرارگرفت.

دیگر عنصر تشکیل دهنده مجموعه حرم رضوی به معنی خاص صندوق مزار مقدس است.تاکنون چهار صندوق برای حفاظت از مزار برروی آن قرارداده شده‌اند که سابقه اولین صندوق به اوایل قرن ششم باز می‌گردد.این صندوق چوبی دارای  روکش نقره را انوشیروان زردشتی اصفهانی شیعه شده در سال 500 هـجری قمری بر مرقد امام (ع) نصب کرد.صندوق دوم، صندوق چوبی با روکش و میخ‌‌های طلا، معروف به صندوق عباسی بود که در سال 1022 قمری بر روی مرقد امام نصب شده بود. صندوق سوم، صندوق سنگی از سنگ مرمر معدن شاندیز به رنگ سبز لیمویی و در چند قطعه بود که در سال 1311قمری مرحوم حاج حسین حجار باشی زنجانی آن را تهیه کرد و بر روی مرقد منور امام (علیه السلام) نصب کرد. این صندوق سنگی که عنوان سنگ قبر را داشت، تا سال 1379 خورشیدی درون ضریح چهارم جای داشت و در این سال هنگام تعویض ضریح برداشته شد و سنگ قبر جدید به‌جای آن در زیر ضریح پنجم جای گرفت.

یکی از مهمترین عناصر تشکیل دهنده حرم که نمود بیرونی مزار شریف آن حضرت محسوب می شود،ضریح است که محیط بر صندوق است. بنا بر شواهد تاریخی، نصب ضریح بر مرقد مطهر امام رضا (ع) از دوره صفویه آغاز شده  است.از آن زمان تاکنون پنج ضریح بر مرقد مطهر امام رضا (ع) جای گرفته که هم سنگ مرقد و هم صندوق را دربرداشته است.نخستین ضریح، چوبی طلا و نقره کوب،بود که  در به سال 957قمری دوره صفویه  بر روی صندوق مرقد نصب شد. ضریح دوم ضریح فولادی مرصع، معروف به نگین نشان بود که در سال 1160قمری ازسوی شاهرخ میرزانوه نادرشاه افشاروقف مضجع شریف شد و برروی صندوق مزار نصب شد. ضریح نگین نشان که اکنون در سرداب مقدس جای دارد،از فولاد ساخته شده و بالغ بر دو هزار قبه مزین به یاقوت و زمرد بدنه آن را زینت داده‌اند.ضریح سوم که فولادی ساده‌ای بود در عصر سلطنت فتحعلی شاه قاجار به  سال 1238قمری  روی ضریح نگین نشان جای گرفت.ضریح سوم سال 1338 خورشیدی  به علت پوسیدگی پایه‌ها و تزلزلی که در ارکان آن به عمل آمده بود، و به موزه انتقال یافت و به‌جای آن ضریح چهارم نصب شد.هارمین ضریح به نام ضریح طلا و نقره، معروف به «شیروشکر» است که به اهتمام و نظارت مرحوم سید ابوالحسن حافظیان، توسط استاد هنرمند، مرحوم حاج محمد تقی ذوفن و تعدادی هنرمند و استادکار و قلمزن اصفهانی، طراحی و ساخته شد. ضریح چهارم حدود 4متر طول و 60/3 عرض و 90/3 متر ارتفاع دارد. چهارده دهانه به نام چهارده معصوم (علیهم السلام) بر روی آن وجود دارد و وزن آن 7 تن است. سقف ضریح را صفحاتی آراسته به طلا و نقره پوشانده‌اند.پس از گذشت 42 سال از عمر ضریح چهارم، به علت فرسوده شدن و ساییدگی شبکه‌های اطراف آستان قدس رضوی اقدام به طراحی و ساخت و نصب ضریح جدید کرد. ضریح پنجم که توسط استاد محمود فرشچیان، نامورترین نگارگر معاصر ایران در عرصه جهانى طراحی شده پس از هفت سال کار مداوم طی پنجاه روز کار شبانه روزی بررروی مضجع شریف نصب شد و روز سه شنبه 16اسفند 1379 خورشیدی که مصادف با عید سعید قربان بود با حضور مقام معظم رهبری، حضرت آیه الله خامنه‌ای و آیت الله واعظ طبسی، تولیت عظمی آستان قدس رضوی،به بهره برداری رسید.

آخرین عنصر مهم مجموعه حرم گنبد آن است . گنبد زراندود امام رضا (ع) از نظر ساختمان و ارتفاع، در نهایت هنرمندی و زیبایی ساخته شده و دو پوشش دارد. پوشش اول، سقف حرم است که مقعر و مقرنس است و به آن قبه گفته می‌شود. پوشش دوم بر فراز آن و همان گنبد طلاست. بین دو پوشش،فضایی خالی به بلندای بیش از 13متر وجود دارد. سنگینی گنبد بر دیوارهای تالار (حرم مطهر) است که ضخامت آن به حدود 90/2 متر می‌رسد.ارتفاع قبه از کف حرم، 80/18 متر و تا انتهای گنبد یا بلندترین نقطه یعنی رأس گنبد، حدود 20/31 متر است. دور گنبد از سطح خارج آن،10/42 متر و ارتفاع آن از اول طلاکاری تا تیزه گنبد، 40/16 متر و ارتفاع سرطوق گنبد، 50/3 متر است. گنبد منور ابتدا مانند سایر بناها، از آجرهای زرد رنگ ایرانی ساخته شده و پس از آن با کاشی تزیین یافت. تا سال 932 قمری با کاشی‌‌های نفیس آراسته بود،تا اینکه در این سال، طهماسب صفوی برای نخستین بار گنبد را با خشت‌‌های طلا زینت داد. او نخست کاشی‌‌های گنبد را برچید و پس از آن،روی گنبد را با ورق‌‌های مسی که رویه‌ای از طلا داشت، زراندود کرد.پس از طلاکاری گنبد، چند رویداد از جمله فتنه ازبک‌‌ها در سال 997 باعث از بین رفتن طلاکاری گنبد شد. پس از این خیانت، در سال 1010 قمری زمانی که شاه عباس صفوی پیاده از اصفهان به مشهد مقدس آمد، دستور طلاکاری دوباره گنبد را صادر کرد. این کار در سال 1016 پایان یافت. شاه سلیمان صفوی نیز پس از زلزله مشهد باردیگر کسی بود طلاکاری گنبد را تجدید کرد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیزبا توجه به آسیب هایی که براثر مرور زمان برگنبد وارد آمده بود ،این بنای زیبا تعمیر و تزیین شد.درجریان این اقدام ، خشت‌‌های قدیمی از سطح گنبد برداشته  و لایه‌ای از بتون بر سطح آن ریخته شد. پس از آن با خشت‌‌های مسی روکش طلا، سطح گنبد تزیین شد.

مسجد بالاسر

مسجد بالاسر بعد از روضه منوره از لحاظ قدمت، تاریخی‌ترین بنای حوزه حرم مطهر است. این مسجد کوچک در غرب بقعه منوره و بالاسر مبارک، بین حرم و رواق دارالسیاده واقع شده و 8 متر طول، 5/4 متر عرض و 10 متر ارتفاع دارد. بنا به شواهد تاریخی، مسجد بالاسر را ابوالحسن عراقی، معروف به دبیر، از رجال دوره غزنویان، در سال 425 قمری یعنی  حدود هزار سال قبل ساخته و مدفن او در جوار همین مسجد است. مسجد بالاسر دارای سه صفه شرقی، غربی و شمالی است. صفه شرقی به حرم مطهر متصل شده که زائران پس از طواف و زیارت از طریق آن به مسجد بالاسر وارد می‌شوند. صفه شمالی مسجد به رواق دارالشکر مرتبط است. در ضلع جنوبی مسجد بالاسر، محرابی از کاشی معرق با سبکی بسیار جالب دیده می‌شود.‌ در کنار این محراب، تاریخ 1363قمری و در طرف دیگر آن، نام کاشی‌ساز و نقاش محراب (محمد خان رضوان) از همان کاشی گره‌سازی شده است.

مناره‌‌ها

مناره یا گلدسته که از قدیم بر فراز ایوان اصلی مسجدها، زیارتگاه‌‌ها و مدارس دینی می‌ساختند، نمادی از مهمترین عناصر معماری است که جایگاه ویژه‌ای در فرهنگ معماری اسلامی و آداب و سنن اجتماعی ایران دارد.اکنون با احتساب دو مناره رفیع مسجد گوهرشاد، دوازده مناره در بناهای حوزه حرم حضرت امام رضا (ع) وجود دارد. در مجموعه قدیمی آستان قدس رضوی، دو مناره با اختلاف قدمت وجود دارد. یکی در جنوب صحن انقلاب، نزدیک گنبد طلا و دیگری مقابل و به قرینه آن، در شمال صحن و بالای ایوان عباسی. این دو مناره هر دو با روکش طلا تزیین شده‌اند و مناره نزدیک گنبد که به صورت منفرد ساخته شده، از سابقه تاریخی و قدمت بیشتری برخوردار است. احداث مناره به صورت منفرد تا قرن ششم ادامه داشته و از آن به بعد ساختن مناره به صورت زوج معمول شد. بنابراین، تاریخ بنای مناره کنار گنبد به اوایل قرن ششم باز می‌گردد که به‌جای احداث دو مناره کنار گنبد، یک مناره ساخته شد. طهماسب صفوی در قرن دهم مناره مذکور را مرمت و به طلا آراسته کرد. بعد از آن، نادر شاه افشار همزمان با طلاکاری ایوان امیر علیشیر، مناره کنار گنبد را نیز دوباره طلاکاری کرد. بلندی مناره کنار گنبد، از سطح صحن انقلاب تا انتها، 5/40 متر و محیط آن حدود 13 متر است. این گلدسته پس از انقلاب اسلامی با خشت‌‌های مطلای جدید بازسازی شد.دومین مناره، روی ایوان عباسی در شمال صحن انقلاب است که از آثار عهد نادری به شمار می‌رود. این مناره نیز از نظر کاشی‌کاری و آجرچینی ساقه و طلاکاری بالای آن، به قرینه و همچون مناره کنار گنبد است.

رواق‌‌ها

اماکن سرپوشیده اطراف حرم مطهر، رواق نام دارد. رواق‌‌ها بناهایی با ارتفاع‌‌های مختلف هستند که به‌تدریج در اطراف روضه مبارکه ساخته شده و به مرور تغییراتی در آن‌‌ها به وجود آمده است. در حال حاضر، مضجع شریف رضوی را 26 رواق از اطراف و جوانب در برگرفته و یک رواق نیز در شمال شرقی حرم مطهر در حال احداث است.هر یک از این بناها دارای موقعیت خصوصیات ویژه ای هستند که  بر اساس تقدم و تأخر زمانی، در ادامه به آن‌‌ها اشاره می‌شود.

رواق دار الحفاظ در جنوب حرم مطهر، بین حرم و راهرو و مسجد گوهرشاد واقع شده است. این رواق از قدیم محل تجمع حافظان قرآن و انجام مراسم خاص تلاوت کلام الله مجید و خطبه مخصوص حفاظ آستان قدس رضوی بوده است. بر اساس شواهد تاریخی، این بنا را نیز بانو گوهرشاد در اوایل قرن نهم ساخته است. دومین رواق مشهور دار السیاده  است که در غرب و جنوب غربی حرم مطهر از شمال به جنوب امتداد دارد. این رواق از قدیم محل اجتماع سادات و منسوبان به خاندان حضرت علی (ع) بوده است.رواق دارالسیاده از بناهای گوهرشاد، همسر شاهرخ تیموری است که همزمان با مسجد گوهرشاد ساخته شده و در سال 1375 خورشیدی قسمتی از شمال آن به مسجد بالاسر افزوده شد.دارالسیاده از جنوب به مسجد گوهرشاد، از شرق به رواق دار الحفاظ و از غرب به رواق بزرگ دار الولایه مرتبط است. رواق گنبد حاتم خانی نیزکه از رواق‌‌های تاریخی کنار حرم مطهر است در شرق روضه منوره و پایین پای مبارک قراردارد.بانی این رواق، یکی از رجال عهد صفویه به نام حاتم بیک اردوبادی است که آن را در عهد صفویه در سال 1010 قمری بنا کرده است.دیگر رواقی که به تام سازنده آن مشهور شده رواق گنبد الله وردیخان است که در شمال شرقی حرم مطهر و در مشرق رواق توحید خانه واقع شده و به شکل یک کثیرالاضلاع است.ساختمان رواق گنبد الله وردیخان که توسط الله وردیخان، مرد خوش‌نام عصر صفوی پایه گذاری شده به جهت معماری و دقت و ظرافت در کاشی‌کاری و مقرنس‌سازی، از شاهکارهای مسلم به شمار می‌آید. توحید خانه از رواق‌‌های شمالی حرم مطهر است که بین رواق دارالفیض و صحن انقلاب قرار دارد. این بنا چنان به دارالفیض متصل است که گویی جزیی از آن است. توحید خانه از شمال به صحن انقلاب و از جنوب به رواق دارالفیض و دارالشکر و از مشرق، از طریق یک گذرگاه با پیچ و خم، به رواق گنبد الله وردیخان و از طرف مغرب به ایوان طلای صحن انقلاب متصل است. در ضلع شمالی توحید‌خانه، پنجره‌ای فلزی معروف به پنجره فولاد جای دارد که در صحن انقلاب واقع شده و ضریح مطهر از پشت این پنجره نمایان است.

رواقی که در پشت سر مبارک واقع شده و متصل به حرم مطهر است دارالفیض نام دارد. صفه جنوبی آن که معروف به صفه شاه طهماسبی) است دارای گذرگاهی وسیع بوده که رواق را به حرم مرتبط می‌کند. صفه شمالی دارالفیض که به قرینه صفه جنوبی است،آن را به توحیدخانه ارتباط می‌دهد. رواق دار الشکر نیز از بناهای متصل به روضه منوره است.دارالشکر در شمال غربی حرم و شمال مسجد بالاسر واقع شده و به‌وسیله گذرگاه کوچکی که جزء دارالفیض است، به پشت سرمبارک، راه دارد. دارالشکر در سال 1344 قمری از مجموع دو بنای رواق صفوی پس پشت  و بنای تیموری قرآن خانه ایجاد شده است. دار الشرف رواقی در شمال غربی روضه منوره است که  از مکان‌‌های قدیمی آستان قدس شناخته می شود. این بنا که در شمال دارالسیاده و شرق دارالولایه جای دارد،در گذشته به صورت رواق نبوده اما پس از تغییراتی که در این محل انجام گرفت، در سال 1343 خورشیدی به صورت رواقی مستقل درآمد و دارالشرف نامیده شد. این بنا از شمال به ایوان طلای صحن انقلاب، از جنوب به رواق دارالسیاده، از شرق به رواق دارالشکر و از غرب به رواق دار الولایه مرتبط است.

دارالضیافه نیز یکی از چهار رواق شمال شرقی روضه منوره است. این بنا در زاویه بین دوصحن انقلاب و آزادی واقع شده و در مسیر یکی از راه‌‌های تشرف به حرم مطهر است. دارالضیافه از جنوب به‌وسیله یک راهرو به دارالسعاده و از غرب به گنبد الله وردیخان می‌پیوندد. بنای این رواق مربوط به سال 1031 قمری است که مرحوم میرزا شفیع اعتمادالتولیه قزوینی، وزیر اول آستان قدس آن  را احداث کرد.

از دیگر رواق های مهم دارالسعاده  است که در مشرق حرم مطهر بعد از رواق گنبد حاتم خانی و در امتداد آن،متصل به ایوان طلای صحن آزادی است. رواق دارالسعاده که در سال 1251 قمری توسط اللهیارخان آصف الدوله والی خراسان بنا شده  از شمال به دارالضیافه، از جنوب به دارالسرور و از شرق به ایوان طلای صحن آزادی و از غرب به رواق حاتم خانی و در نهایت به حرم مطهر راه دارد.

رواق باشکوه دارالسلام نیز یکی از رواق‌‌های جنوب شرقی روضه منوره است که در شرق رواق دارالحفاظ و به موازات آن، به‌جای دو بنای عهد تیموری ساخته شده و از جمله بناهایی است که اساس بنای آن، در زمان گوهرشاد و به دستور او پی‌‌ریزی شد. دارالسلام بنایی دو طبقه بود که مدتی قسمت فوقانی آن معروف به گنبد اپک میرزا، محل آسایشگاه خدام وطبقه تحتانی آن انبارفرش واشیای دیگر بود اما  در تعمیرات سال‌‌های 1334 تا 1338 خورشیدی به‌صورت کنونی درآمد و دار السلام نام گرفت.این بنا از مشرق به دو رواق دارالعزه و دارالسرور،از شمال به رواق گنبد حاتم خانی و از مغرب به دارالحفاظ محدود است.رواق دارالسرورکه در جنوب شرقی حرم مطهر،بین دارالسعاده و دارالذکر واقع شده یکی از راه‌‌های اصلی تشرف به حرم از صحن آزادی است. این بنا از شمال به دارالسعاده، از جنوب به دارالذکر و دارالعزه،از مشرق به صحن آزادی و ازمغرب به دارالسلام منتهی می‌شود.در ضلع شمالی رواق، گذرگاهی وسیع با دری زرین به سمت رواق دارالسعاده وجود دارد و ضلع جنوبی آن از طریق سه درگاه به دارالذکر و یک درگاه به دارالعزه مرتبط است. پس از تغیرات سال های  1334 تا 1338 خورشیدی این بنا چند اتاق بود که ابتدا به عنوان آبدارخانه آستان قدس و آسایشگاه عده‌ای از خدام و پس از آن به عنوان محل دفتر امور داخلی حرم استفاده می‌شد. دارالعزه از رواق های کوچک حرم است که درجنوب شرقی روضه منوره،بین دارالسلام و دارالذکر واقع شده است. این رواق در سطحی به ارتفاع 95 سانتی متر از کف دارالسلام قرار دارد و از شمال به دارالسرور، از جنوب به شبستان گرم مسجد گوهرشاد، از مشرق به دارالذکر و از مغرب به دارالسلام محدود است. این بنا در گذشته محل آسایشگاه و کشیک‌خانه خدام بود که در سال 1343 خورشیدی به منظور توسعه فضاهای زیارتی، تعمیرات و تزییناتی در این مکان به عمل آمد و دارالعزه نامیده شد. رواق دارالذکر که در جنوب شرقی حرم مطهر و در زاویه جنوب غربی صحن آزادی قرار دارد، نسبت به رواق‌های قبلی تازه ساخت است. این بنا از شمال به دارالسرور، از جنوب به دارالزهد، از مغرب به دارالعزه و از مشرق به صحن آزادی محدود است. رواق دارالذکر در گذشته مدرسه علمیه علی نقی میرزا بوده است.یکی از باشکوه‌ترین و زیباترین رواق‌‌های حرم مطهر رواق دارالزهد است که در جنوب شرقی حرم واقع شده و متصل به رواق تازه ساخت امام خمینی است. دارالزهد که بین سال‌‌های 1350 تا 1352 خورشیدی  ساخته شده از جنوب به رواق امام خمینی، از شمال به رواق دارالذکر،از مشرق به رواق شیخ بهاء الدین و ازمغرب به راهروی تالاراماکن متبرکه محدود است و از طریق سه درگاه به مقبره شیخ بهاءالدین راه دارد.

رواق شیخ بهاء الدین یکی دیگر از رواق‌‌های جنوب شرقی حرم مطهر است که قبر شیخ بهائی درآن قراردارد.مقبره شیخ از شمال به صحن آزادی،از جنوب به رواق امام خمینی ،از مشرق به رواق دارالعباده و از مغرب به رواق دارالزهد محدود است.راه اصلی ورود به رواق شیخ، راهرویی است در زاویه جنوب غربی صحن آزادی که با چند پله به صحن آزادی مرتبط می‌شود.رواق دارالعباده نیز از رواق های  به‌ نسبت نوسازاست که تاریخ بنای آن به سال 1353 خورشیدی بر می‌گردد و آخرین رواق جنوب شرقی حرم مطهر است.دارالعباده از شمال به صحن آزادی، از مشرق و جنوب به رواق امام خمینی  و از مغرب به رواق شیخ بهائی متصل است. این بنا و رواق شیخ بهائی و رواق دارالزهد دو طبقه هستند و طبقه فوقانی آنها، تالار اماکن متبرکه آستان قدس رضوی است.کوچک‌ترین رواق روضه منوره دارالاخلاص است که در غرب حرم مطهر، مقابل مسجد بالاسر و بین سه رواق دارالسیاده، دارالشرف و دارالولایه جای دارد.دارالاخلاص در گذشته به رواق دارالشرف و دارالولایه راه داشت اما در توسعه سال 1373 خورشیدی تقریباً جزء شمال دارالسیاده و مسجد بالاسر شد. دارالاخلاص در گذشته از دو قسمت تشکیل می‌شد.یکی جنوبی که مسجد کوچکی به نام مسجد زنانه بالاسر بود و محراب آن هنوز موجود است و دیگری شمالی که به محل شمع و چلچراغ معروف بود و در قدیم چلچراغی در آن مکان جای روشن کردن شمع‌‌ها بوده که بعدها در توسعه سالهای 1342 تا 1343 خورشیدی دیوار جنوبی محل چلچراغ برداشته شد و به رواق دارالاخلاص نامگذاری شد.دارالولایه نیز یکی از رواق‌‌های بزرگ حوزه حرم مطهر است.این بنا در غرب روضه منوره، حد فاصل بین صحن انقلاب و صحن جمهوری اسلامی قرار دارد و همزمان با احداث صحن جمهوری اسلامی ساخت آن آغاز و در سال 1368 به پایان رسید. رواق دارالولایه از شمال به صحن انقلاب و از مشرق به رواق‌‌های دارالسیاده،دارالاخلاص ودارالشرف، از جنوب به مدرسه‌‌های دودر و پریزاد و بست شیخ بهائی و ازمغرب به صحن جمهوری اسلامی محدود است.بنای زیرین دارالولایه را رواق دارالاجابه نامگذاری کرده اند.این رواق در مغرب سرداب مطهر و بالا سر مبارک امام (ع) قرار دارد. این رواق در اواخر سال 1379خورشیدی  همزمان با عید سعید غدیر به بهره‌برداری رسید.درزاویه شرقی رواق، یک هشتی با پنجره نقره و سقفی به ‌صورت نیم گنبدی که راه ورود به سرداب مطهر امام (ع) است، قرار دارد.دارالهدایه نیز بنایی  نوساز از رواق‌‌های جنوب غربی حرم مطهر است که بین مدرسه دو در و صحن جمهوری اسلامی قرار دارد.تین رواق که  در نخستین روز سال 1371 خورشیدی افتتاح شده از شمال به رواق دارالولایه، از جنوب به رواق دارالرحمه، از مشرق به مدرسه دو در و از مغرب به صحن جمهوری اسلامی محدود است. در امتداد رواق دارالهدایه ودر جنوب غربی حرم مطهر، بین بست شیخ بهاء الدین و صحن جمهوری اسلامی، دارالرحمه قرار دارد. این بنا نیز در نخستین روز سال 1371 خورشیدی به بهره‌برداری رسید. رواق دارالرحمه از شمال به دارالهدایه، از جنوب به کتابخانه مسجد گوهرشاد، از مشرق به بست شیخ بهائی و از مغرب به صحن جمهوری اسلامی محدود است. دارالرحمه با معماری تقلیدی از شبستان‌‌های مسجد گوهرشاد، حجم سازی شده و نماسازی داخلی آن از زیباترین کارهای هنری و بی‌سابقه در اماکن متبرکه است. دسترسی به این رواق از طریق هشتی کنار بست شیخ بهائی امکان دارد.

دیگر رواق  تازه ساخت رضوی دارالحکمه است که در زاویه شمال غربی صحن آزادی واقع شده است. پروژه ساخت این رواق از سال 1377 آغاز شد و در سال 1381 به پایان رسید. این بنا دوطبقه نیز از دو جهت به صحن‌‌های انقلاب و آزادی ارتباط دارد.

یکی دیگر از رواق های زیر زمینی مجموعه حرم رضوی رواق دارالحجه است.این رواق با زیربنای حدود 7000 مترمربع در زیر صحن انقلاب اسلامی که قدیمی‌ترین صحن موجود در سطح اماکن متبرکه است احداث گردیده است.دسترسی به این رواق از طریق دو ورودی اصلی در بست‌های شیخ طوسی و شیخ حرعاملی میسر خواهد شد.علاوه بر ورودی‌های مذکور، این رواق از طریق رواق‌های دارالاجابه و دارالولایه، گنبد ا... وردیخان و دو ورودی فرعی واقع در صحن انقلاب اسلامی قابل دسترسی می‌باشد. این رواق همزمان با فرخنده سالروز ولادت با سعادت حضرت مهدی (ع) در روز یکشنبه 27مرداد سال 1387 خورشیدی مورد بهره برداری قرار گفت.

رواق دارالکرامه که  در ضلع شمال شرقی صحن انقلاب اسلامی واقع شده پرطبقات ترین رواق مجموعه بارگاه ملک پاسبان رضوی شناخته می شود.این رواق که در آذر سال 1385 مورد بهره‌برداری قرار گرفته در سه و نیم طبقه احداث شده است.زیرزمین، نیم طبقه اول و طبقه دوم،این مجموعه به عنوان آسایشگاه خدام و طبقه همکف به عنوان رواق در نظر گرفته شده است. سرانجام آخرین رواق حرم رضوی رواق امام خمینی یا همان صحن سابق امام خمینی سابق  است که در مجاورت مسجد گوهرشاد قرادارد. این رواق از شمال به تالار تشریفات حرم مطهر و رواق‌‌های شیخ بهائی ،دارالعباد، دارالزهد و نیز صحن آزادی ارتباط دارد.

صحن‌‌ها

فضاهای باز اطراف مرقد منور امام (ع)، صحن نام دارند. صحن‌‌ها همان فضاهای بزرگ و وسیعی هستند که موقع ورود به آنها، دست به سینه می‌گیریم و رو به حضرت سلام می‌دهیم. 8 صحن در اطراف رواق‌‌ها وجود دارند که عبارتند از:صحن انقلاب اسلامی، صحن آزادی، صحن جمهوری اسلامی، صحن قدس، صحن جامع رضوی، صحن کوثر، صحن غدیر و صحن هدایت.

صحن انقلاب اسلامی، همان صحن عتیق یا کهنه معروف است که از قدیمی‌ترین و با شکوه‌ترین  اماکن متبرکه آستان قدس رضوی به شمار می‌رود و در شمال حرم مطهر قرار دارد. ضلع جنوبی آن از طریق کفشداری‌‌های شماره 1، 2، 3، 4 و 5 به شش رواق دارالولایه، دارالشرف، دارالشکر، توحید خانه، گنبد الله وردیخان و دارالضیافه راه دارد.ضلع‌های غربی، شمالی و شرقی آن به ترتیب به بست‌‌های شیخ طوسی، شیخ طبرسی و شیخ حرعاملی ارتباط دارند. درضلع جنوبی صحن انقلاب اسلامی، مقابل ضریح مطهر، پنجره بزرگی معروف به پنجره فولاد جای دارد که بسیاری از زائران در این محل به زیارت و کسب فیض می‌پردازند. علاوه بر آن، بیماران نیز با توسل به امام (ع) در این محل دخیل می‌بندند و حاجت می‌گیرند و شفا می‌یابند. سردابی که مدفن شیخ حرعاملی است، در ضلع شمالی صحن و مقبره مرحوم شیخ مجتبی قزوینی درضلع غربی آن جای دارد.این بنا در زمره بناهای چهار ایوان است که ایوان طلای نادری درجنوب، ایوان عباسی در شمال،ایوان ساعت در ضلع غربی و ایوان نقاره خانه در شرق صحن قراردارند.این ایوان‌‌ها به‌جز ایوان طلا، محل راه‌‌های ورود و خروج به صحن است. صحن انقلاب دو بانی دارد و در دو زمان مختلف ساخته شده است. براساس شواهد تاریخی، ابتدا نیمه جنوبی صحن و ایوان طلای آن را امیر علیشیر نوایی، وزیر دانشمند سلطان حسین بایقرا،  احداث کرد.سپس نیمه شمالی صحن و ایوان عباسی و دو ضلع شرقی و غربی بنا به اهتمام شاه عباس صفوی به قرینه یکدیگر ساخته شد. ایوان طلا قدیمی‌ترین ایوان صحن انقلاب است که در وسط ضلع جنوبی آن جای دارد. این ایوان ابتدا در عهد شاه طهماسب صفوی طلاکاری شد.سپس نادرشاه افشارآن را دوباره طلاکاری کرد که از آن پس به ایوان نادری معروف شد.هر یک از ایوان‌‌های غربی، شمالی و شرقی صحن انقلاب، دارای سر در مرتفع خارجی هستند که سر در خارجی آن مشرف به بست‌‌هاست. ایوان غربی که «باب طوس» نامیده می‌شود، در ضلع غربی صحن انقلاب، مقابل بست شیخ طوسی قرار دارد. ایوان شمالی که «باب طبرسی» نامیده می‌شود، در ضلع شمالی صحن انقلاب واقع شده و سر در خارجی آن مشرف به بست شیخ طبرسی است. ایوان ضلع شرقی صحن انقلاب، «باب حر عاملی» نامیده می‌شود و سر در خارجی ایوان، مشرف به بست شیخ حر عاملی است. در ضلع شمالی صحن انقلاب،یکی از ورودی‌‌های دانشگاه علوم اسلامی رضوی (مدرسه میرزا جعفر سابق) و مقبره شیخ حر عاملی واقع شده است. از مهم‌ترین آثار تاریخی در صحن انقلاب، سقاخانه نادری و نقاره‌خانه است. سقاخانه نادری در وسط صحن انقلاب جای دارد و به سقاخانه اسماعیل طلایی معروف است. به روایت تاریخ، این سقاخانه بین سال‌‌های 1144 تا 1145 قمری ساخته شد. سنگاب یک پارچه آن، از سنگ مرمر اعلا با ظرفیت سه کرآب به دستور نادر شاه افشار از هرات به مشهد آورده شد و شخصی به نام اسماعیل خان بر فراز سنگاب، پوششی هشت ضلعی و سقفی گنبدی شکل ساخت و آن را طلاکاری کرد. یکی از آثار بسیار زیبا و تاریخی صحن انقلاب، ساختمان نقاره خانه است. این بنا روی ایوان شرقی صحن قرار دارد. ساعت بزرگ صحن انقلاب که به ساعت معاون معروف است، در سر در ایوان غربی صحن انقلاب قراردارد.

دیگرصحن  قدیمی بارگاه رضوی صحن نو یا آزادی  است که در شرق حرم مطهر و پایین پای مبارک قرار داشته واز غرب به رواق‌‌های دارالضیافه، دارالسعاده و دارالسرور، از شمال به بست شیخ حر عاملی، از جنوب به رواق امام خمینی  و از شرق به خیابان نواب صفوی محدود است.صحن آزادی از بناهای فتحعلی شاهی است. احداث بنا در سال 1233قمری آغاز شد و تصدی آن را تولیت وقت، حاج میرزا موسی خان رشتی به عهده گرفت. کاشی‌کاری صحن، در زمان سلطنت محمد شاه قاجار انجام شد. سبک معماری و شیوه بنای صحن آزادی، به بنای صحن انقلاب شباهت دارد و تقلیدی از آن است. این بنا نیز به شیوه معماری اسلامی، به صورت حجیم‌سازی و دارای چهار ایوان با شکوه و به قرینه یکدیگر است.ایوان غربی یا ایوان طلا  که به «باب السعاده» نامگذاری شده، متصل به رواق دارالسعاده است و در سال 1282 قمری در زمان ناصر الدین شاه قاجار توسط عضدالملک قزوینی، متولی آستانه به طلا آراسته شد.ایوان شمالی که به«باب الحکمه» نامگذاری شده،درضلع شمالی صحن آزادی و در کنار رواق دارالحکمه قرار دارد.ایوان جنوبی که به قرینه ایوان‌‌های دیگر ساخته شده، چهار صفه کوچک دارد و بالای هر صفه غرفه‌ای دارد. رواق امام خمینی در جنوب این ایوان به صورت دو طبقه در حال ساخت است.ایوان شرقی  به «باب السلام» معروف است و در وسط ضلع شرقی، به قرینه ایوان طلا قرار دارد. ایوان شرقی با دو گذرگاه در دو طرف آن، یکی از راه‌‌های اصلی ورود به صحن است.ساعت بزرگ و کهنی که در برج بالای ایوان جنوبی صحن آزادی نصب شده و مشرف به رواق امام خمینی است، اولین و قدیمی‌ترین ساعت آستانه مقدسه است. این ساعت ساخت منچستر انگلستان بوده که امین الملک، صدر اعظم ناصر الدین شاه قاجار تقدیم آستانه کرده است.

یکی از بزرگترین صحن های حرم رضوی صحن جمهوری اسلامی است که از اماکن ساخته شده  پس از پیروزی انقلاب اسلامی محسوب می شود.این بنا در غرب روضه منوره جای دارد و در سال 1368 خورشیدی به بهره‌برداری رسید. در اضلاع این صحن نیز چهار ایوان به قرینه یکدیگر و به سبک معماری سنتی اسلامی ساخته شده است. در وسط صحن، ساعت آفتابی یا شاخصی وجود دارد که در تمام فصول سال، بیانگر ظهر شرعی است. باب الرحمه، نام ورودی به بست شیخ بهاء الدین، از ضلع شرقی این صحن است.ایوان شرقی که باب الولایه یا ایوان طلا نامیده می شود از زیباترین ایوان‌‌های صحن است که به رواق دارالولایه اتصال دارد و به طلا آراسته شده است. در کنار این ایوان، پنجره‌ای از برنز نصب شده و بسیاری از زائران، از پشت این پنجره به ساحت مقدس حضرت رضا (ع) عرض ادب می‌کنند.  ایوان شمالی یا باب العلم مشرف به بست شیخ طوسی است. بر فراز این ایوان گلدسته‌ای آراسته به طلا و به ارتفاع 30 متر وجود دارد. ایوان غربی یا باب الغدیر به قرینه ایوان طلا در وسط ضلع غربی صحن قرار دارد.ایوان جنوبی میز که باب الشهاده نامیده شده به قرینه ایوان شمالی، با دو گذرگاه و یک گلدسته طلا به بلندای 30 متر بر فراز آن ساخته شده است.در مقابل ایوان طلای صحن جمهوری اسلامی، سقاخانه‌ای زیبا به صورت هشت ترک و سقف گنبدی شکل بنا شده و سیستم آب آشامیدنی و آب‌دهی آن مجهز به چشم الکترونیکی است.

از دیگر صحن های مجموعه رضوی صحن قدس است که  در جنوب مسجد گوهرشاد، بین بست شیخ بهائی و قسمتی از جنوب رواق جدید امام خمینی قراردارد. صحن قدس هم به سبک چهار ایوانی ساخته شده است. ایوان شمالی صحن به نام ایوان معراج نامگذاری شده و پشت ایوان مقصوره مسجد گوهرشاد قرار دارد. ایوان شرقی، متصل به رواق جدید امام خمینی است و ایوان جنوبی یا ایوان قبله، ایوانی به‌نسبت بزرگ و مشابه ایوان مقصوره است. ایوان غربی صحن که ورودی آن از بست شیخ بهائی است، «باب الانبیاء» نامگذاری شده است. در مرکز صحن قدس، سقاخانه بسیار زیبایی با نمای بیت المقدس ساخته شده که ابعاد آن یک هشتم ابعاد اصلی قدس است. این سقاخانه از نظر بنا، مشابه ساختمان قدس است و پیوسته یاد و نام قبله نخستین و اشغال شده مسلمانان را در اذهان زنده می‌کند.

صحن جامع رضوی که بزرگترین صحن در بین 8 صحن موجود در مجموعه بارگاه ملک پاسبان رضوی است ،در جنوب اماکن متبرکه واقع شده است. این صحن از طریق دو بست به خیابان‌‌های امام رضا (ع) و خسروی نو (شهید اندرزگو) ارتباط دارد و از دو سوی شرقی و غربی به بست‌‌های شرقی و غربی راه دارد.علاوه بر این، ورودی‌‌های فرعی نیز صحن جامع را به رواق امام خمینی ، صحن قدس و بست شیخ بهائی مرتبط می‌کنند.درضلع‌های صحن جامع،سه ایوان و سر در بزرگ به نام‌‌های ایوان ولی عصر در ضلع جنوبی، باب الکوثر در ضلع شرقی و باب الغدیر در ضلع غربی آن ساخته شده که در دو طرف هر ایوان دو گلدسته مرتفع وجود دارد.به دلیل اهمیت ضلع قبله، ایوان و گلدسته‌‌های آن بزرگتر از دو ایوان دیگر ساخته شده‌اند. گلدسته‌‌های ضلع قبله،هر کدام 70 متر و گلدسته‌‌های دیگر، هر کدام 57 متر ارتفاع دارند.زیر صحن جامع، پارکینگ حریم قرار دارد که برای راه یافتن به آن، در کف صحن دو فضای ارتباطی به نام وید پیش بینی شده است.

در ضلع غربی صحن جامع رضوی و جنوب غربی اماکن متبرکه صحن غدیر قرار دارد. صحن غدیر از شرق و همچنین از ضلع جنوبی به صحن جامع (باغچه مرتفع و بلوک غربی)، از ضلع غربی به مجتمع تجارتی خدماتی غدیر، از ضلع شرقی به صحن جمهوری اسلامی و از شمال غربی به سر در شیرازی منتهی می‌شود.صحن کوثر نیز  در زاویه شمال شرقی صحن جامع رضوی و جنوب شرقی اماکن متبرکه جای دارد.این صحن از منتهی الیه جنوب غربی خود به صحن جامع، از ضلع جنوب غربی به باغچه مرتفع محدود است و از شمال شرقی، به سر در نواب صفوی منتهی می‌شود. در ضلع غربی آن، رواق جدید امام خمینی و صحن آزادی قرار دارد. سازه اصلی صحن، فلزی ـ بتنی است و نمای صحن، سنگ، آجر و کاشی معرق است. راه یافتن به این صحن از خیابان شهید نواب صفوی، صحن هدایت و صحن جامع رضوی امکان دارد.

دیگر صحن مجموعه حرم رضوی هدایت نامیده می شود که در ضلع شرقی اماکن متبرکه جای دارد.این صحن از شمال شرقی، به بنیاد پژوهش‌‌های اسلامی و سردر طبرسی،از جنوب شرقی به کوچه 14 متری، ساختمان حوزه علمیه، زائرسرا و پیر پالاندوز و از سوی جنوب غربی به سر در نواب و ساختمان اداری دانشگاه علوم اسلامی رضوی منتهی می‌شود.

مجموعه بارگاه رضوی علاوه براین 8 صحن مسجد گوهرشاد را نیز در بر می گیرد.این مسجد یکی از بناهای باشکوه و باستانی عهد تیموری که در اوایل قرن نهم قمری بنا شده است. این مسجد که  به دستور بانو گوهرشاد،همسر شاهرخ تیموری در سال 821قمری  توسط معمار معروف ایرانی، قوام الدین شیرازی ساخته شده در جنوب بقعه مطهر رضوی قرار دارد و به رواق‌‌های دارالسیاده و دارالحفاظ متصل است. این بنا، نمونه کامل و برجسته هنر ایرانی به شمار می‌رود که تمام خصوصیات و ویژگی‌‌های معماری سنتی در آن به‌کار رفته است. ایوان جنوبی مسجد به نام ایوان مقصوره، با حدود 500 متر مربع مساحت، 37 متر طول و 5/25 متر ارتفاع، از باشکوه‌ترین ایوان‌‌های مساجد ایران است.همچنین درکنار محراب ایوان مقصوره منبر صاحب الزمان(عج) قراردارد که از لحاظ قدمت حائزاهمیت است.این منبر نفیس، از چوب گردو و گلابی با شیوه منبت‌کاری بدون به کار رفتن میخ در آن، به دست پر توان استاد محمد نجار خراسانی، منبت کار معروف عصرفتحعلی شاه ساخته شده است.گنبد رفیع نیز که مسجد بر فراز ایوان مقصوره قراردارد بر عظمت این بنا افزوده است. ارتفاع گنبد حدود 41 متر و فضای خالی بین دو پوشش گنبد، 10 متر است. سطح خارجی آن با آجر لعاب‌دار و یک کتیبه با خط کوفی تزیین شده است. در دو طرف این ایوان، دو مناره هر کدام به ارتفاع 43 متر از کف مسجد ساخته شده و دارای کتیبه‌‌هایی چند است. بنای مسجد شامل 8 ایوان بزرگ و هفت شبستان است.

سردرها

برای تشرف به حرم مطهر آقا علی ابن موسی الرضا (ع)چهار مسیر از طریق خیابان‌‌های شیرازی، طبرسی، نواب صفوی، امام رضا (ع ) و شهید اندرزگو وجود دارد که در سه ورودی خیابان‌‌های شیرازی، نواب صفوی و طبرسی، سردرهایی قراردارند. سردر شیرازی، در مسیر ورود زائران از خیابان شیرازی واقع شده و با 24625 متر مربع مساحت و 25492 متر مربع زیربنا، در غرب اماکن متبرکه ساخته شده است.سردر نواب صفوی ، در مسیر ورود زائران از خیابان نواب صفوی واقع شده است. 16164 متر مربع مساحت، 16850 متر مربع زیربنا دارد و در شرق اماکن متبرکه واقع شده است. سرانجام سردر طبرسی ، در مسیر ورود زائران از خیابان طبرسی و در شمال اماکن متبرکه و روضه منوره واقع شده است و 26923 متر مربع مساحت و 27715 متر مربع زیربنا دارد.

کفشداری‌‌ها

یکی دیگر از بناهای موجود در مجموعه رضوی کفشداری‌‌ها هستند  که در محل اتصال رواق‌‌ها به صحن‌‌ها قرار دارند. تعداد 16 کفشداری ثابت، با 24 ورودی از صحن‌‌ها و 20 ورودی از رواق‌‌ها و وسعت 738 متر مربع در اطراف رواق‌‌ها، از کفش‌‌های زائران نگهداری می‌کنند. از این تعداد، پنج کفشداری در صحن انقلاب، سه کفشداری در صحن آزادی، یک کفشداری در رواق امام خمینی، دو کفشداری در مسجد گوهرشاد، دو کفشداری در بست شیخ بهائی و سه کفشداری در صحن جمهوری اسلامی قراردارند.

مدرسه ها

همانگونه که می دانید در قدیم مسجد و مدرسه از هم جدا نبوده و هر مسجد و مکان عبادتی مدرسه نیز تلقی می شده است. برهمین اساس دور از صواب نیست که در مجموعه بارگاه رضوی تعدادی مدرسه علوم دینی نیز وجود داشته باشد.

یکی از این مدارس مدرسه میرزا جعفر است که در جوار حرم مطهر امام رضا(ع) در قسمت شمالی صحن انقلاب واقع است و از شمال و شرق به ساختمان جدیدالاحداث دانشگاه رضوی، از جنوب به صحن انقلاب و از غرب به بست شیخ طبرسی محدود می‌شود.این مدرسه به هنگام سلطنت شاه عباس دوم صفوی توسط دو برادر به نامهای میرزا محمدطاهر مشهور به وزیرخان و میرزا محمد جعفر مشهور به سروقد، ازاعقاب خواجه شمس الدین جوینی در سال 1059قمری ساخته‌ شده اند.

این مدرسه در ضلع شمالی صحن کهنه نزدیک به زاویه شمال شرقی واقع شده و دارای صحن وسیع مربع مستطیل و عمارت مرتفع باشکوهی است و از لحاظ عظمت بنا و کاشیکاری ممتاز و کتیبه‌های مرغوب و وسعت فضا و کثرت اتاقها در درجه اول مدارس مشهد است. در بخش زیرین مدرس بزرگ جنوب مدرسه، در سردابی، مقبره دانشمند بزرگ شیعی شیخ حرعاملی وجود دارد که پیشتر در ورودی آن از داخل مدرسه باز می‌شد و از صحن فقط یک پنجره مشبک فلزی داشت که مردم از همین پنجره به زیارت می‌پرداختند. اما در حال حاضر برای مقبره مذکور در ورودی مخصوصی از داخل صحن انقلاب تعبیه شده است. پس از پیروزی انقلاب اسلامی به همت آیت ا... واعظ طبسی، این مدرسه که ویران شده بود با رعایت معماری سنتی با نقشه و طرح سابق به شکل باشکوهی بازسازی شد و ازادغام آن با  مدرسه خیراتخان، همراه با افزایش ساختمانهای جدیدی دانشگاه علوم اسلامی رضوی تأسیس شد.مدرسه خیراتخان که اکنون بخشی از دانشگاه علوم اسلامی رضوی را تشکیل می دهد سال 1057قمری  همزمان با حکومت شاه عباس دوم توسط یکی از اشراف و بزرگان آن روزگار به نام خیراتخان احداث ‌شد. این مدرسه تاریخی و زیبا در آن زمان در زمره یکی از معروفترین و معتبرترین مدارس علمیه به شمار می‌رفت و وجود استادان برجسته و دانش‌پژوهان بسیار به همراه موقوفات فراوان به مدرسه رونقی فزاینده بخشیده بود، اما دیری نپایید که با افول حکومت صفویان آن رونق و شور علمی به سردی گرایید، در دوران حکومت پهلوی اول به جهت سیاست‌های ضد دینی و مستبدانه تمام مدارس علمیه مشهد از جمله مدرسه فوق با همان وضعیت ساختمانی نامطلوب تعطیل شد و در حکومت پهلوی دوم نیز هرگز مرمت و بازسازی نشد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی ساختمان مدرسه به کلی ویران و باردیگر با همان نقشه و طرح اولیه بازسازی شد و بخشی از دانشگاه  علوم اسلامی رضوی گردید.

دیگر مدرسه موجود در مجموعه رضوی مدرسه دودراست.این مدرسه در  جنوب غربی حرم مطهر حضرت رضا(ع) روبروی مدرسه پریزاد و شرق صحن جمهوری اسلامی  قرار گرفته است.این بنای تاریخی از زیباترین و اصیل‌ترین نمونه‌های معماری عصر تیموری است که در دوران سلطنت میرزا شاهرخ در سال 843 قمری  توسط یکی از فرماندهان میرزا شاهرخ به نام امیریوسف خواجه بهادر ملقب به غیاث الدین بنا شد واز این رو ابتدا به مدرسه «یوسف خواجه» و سپس با گذشت زمان به علت دارا بودن دو در ورودی در شرق و غرب به مدرسه دو در مشهور شده است. این مدرسه از نوع مدارس چهار ایوانی است که دارای چهار اتاق گنبددار گوشه‌ای است ومقبره  امیر یوسف خواجه در زیر گنبد جنوبی آن قرار دارد. از سال 1353 تا 1362 خورشیدی  تعمیرات و مرمتهایی در قسمت‌های مختلف این بنا انجام شد اما با توجه به فرسودگی و ویرانی آن، این بنا در سال 1362 توسط سازمان میراث فرهنگی و آستان قدس رضوی مرمت و بازسازی کلی شد.

مدرسه پریزاد که توسط پریزاد خانم ندیمه گوهرشاد تیموری به سال 823 هـ.ق در جوار مسجد گوهرشا بنا شده دیگر ندرسه موجود در بافت حرم رضوی است. این مدرسه در زاویه جنوب باختری حرم مطهر و مقابل مدرسه دو در واقع شده است. پریزاد مدرسه ای کوچک و 4 ایوانی مشتمل برغرفه ها و حجرات می باشد و تزیینات آن شامل آجرکاری سردر ایوان ها و کاشی کاری با نقوش اسلیمی بر سردر غرفه های همکف مدرسه است.

  مهمانسرای حضرت

آیا تا کنون این توفیق شامل حالتان شده که بتوانید از غذای متبرک مهمانسرای امام رضا علیه السلام بهره مند شوید . مهمانسرای حضرت یکی از زیرمجموعه های مدیریت رفاه زائرین است . شواهد نشان می دهد که موضوع پذیرایی زایران حضرت ثامن الائمه در مهمان خانه  حضرت ، قبل از قرن نهم هجری معمول بوده است ولی ماخذ و مدرکی به دست آمده که نشانگر این است که از اوایل دوره  صفویه به بعد ، این امر رواج یافته است . از سال 1276 هجری قمری مهمان خانه  زواری در بست بالا خیابان واقعه شد و بیشتر از صد سال مطبخ غذای خدمه ، معروف به کارخانه  خادمی ، در صحن نو قرار داشت . در حال حاضر مهمانسرای امام رضا علیه السلام از چهار طبقه تشکیل شده است . طبقه  منهای یک آشپزخانه ای با مساحت 585 مترمربع است . طبقه  همکف با مساحت 500 مترمربع با 326 صندلی و نیم طبقه  دوم با مساحت 640 مترمربع با 308 صندلی و طبقه  سوم با مساحت 790 مترمربع مشغول سرویس دهی به زایران است که تماما فرش شده است . هم اکنون روزانه بیش از پنج هزار نفر زایر و خادم در مهمانسرای حضرت پذیرایی می شوند . علاوه بر پذیرایی روزانه ، برنامه های دیگری بر اساس نیات واقفین و اجرای مفاد وقف نامه ها ، در طول سال به مناسبت های مختلف به اجرا در می آید . از آن جمله می توان به پذیرایی از یک هزار طلبه در سالروز ولادت حضرت علی علیه السلام ، پذیرایی از یک هزار نفر در سالروز میلاد امام حسین علیه السلام ، پذیرایی از ده هزار نفر در سالروز میلاد امام رضا علیه السلام و پذیرایی در روز میلاد امام زمان عج الله تعالی فرجه الشریف و پذیرایی از زوار و کارکنان آستان قدس رضوی در شب های روضه خوانی و شهادت امام رضا علیه السلام اشاره کرد .

بناهای دیگری نیز علاوه بر آنچه در بالا ذکر شد در مجموعه بارگاه ملک پاسبان رضوی قراردارند که کتابخانه و دانشگاه کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی در شمال غربی حرم مطهر با زیربنای 28000 متر مربع در سه طبقه، کتابخانه مسجد گوهرشاد در جنوب غربی روضه منوره با زیربنای 1200 متر مربع ،ساختمان بنیاد پژوهش‌‌های اسلامی به مساحت 11988 متر مربع ، موزه‌‌های مرکزی ،  قرآن ،  تمبر و اسکناس، ساعت، صدف، سلاح و فرش از آن جمله هستند. 

بنمایه:روزنامه پارتی