پـــــــور تــــــوس
سال ۱۳۸۸،سال فردوسی بزرگپـــــــور تــــــوس
سال ۱۳۸۸،سال فردوسی بزرگ
نخستین قوانین کیفری ایران
صدها سال پس از استوانۀ گِلین کوروش هخامنشی، دادگریهایِ انوشیروان و دادنامه هایِ فرخْمرد دادرسِ ساسانی، در زمانۀ برآمدنِ دولتهای استعماری، سرزمین کهنسال ایران، گرفتارِ آن چنان آشفتگی و پریشانی گشت که نه تنها با پاشخوردِ سیاسی و جغرافیایی که با فروپاشی اندیشه ای، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی هم روبرو شد. این روزگار تیره که از بر تخت نشستنِ فتحعلی شاه قاجار و کشاکشهایِ ایران و روس، آغاز شد، پیامدهایی بس دردناک و بازگشتناپذیر برای میهن ما به همراه داشت که چندپارگی سرزمینِ ایران واپس ماندگیِ ایرانیان از جهانِ پیشرفته، از آن میان است. در همین زمان بود که برخی به این اندیشه افتادند که مایۀ این همه تیره روزی و پسْروی و راهِ برونْرفت از آن چیست؟ اندیشگرانِ ایرانی پس از برخورد با فرنگیان و آمد و شد به فرنگستان و دیدار از سرزمینهایی که گردانندگان آنها، برآمده از دیدگاه هایِ مردم بوده و بر پایۀ قانون، گردانده می شدند، پاسخ را به گمانِ خود، یافتند؛ «حکومتِ قانون»، پس با گسترشِ اندیشه هایِ آزادیخواهانه و آگاهی رسانی به مردم، اندک ْا ندک، خودکامگان را به قانونگذاری و ساختِ نهادهای حقوقی و برپاییِ دادگستری واداشتند.
در این هنگام، روشنْ اندیشانی مانندِ عبدالرحیم پسر ابوطالب تبریزی، با نگاشتنِ «ایضاحات در خصوص آزادی» و «مسائل الحیات»، میرزا ملکم خان با نوشتن «کتابچه غیبی» و چاپِ نشریۀ «قانون» و میرزا یوسف مستشارالدوله با نوشتنِ رسالۀ «یک کلمه»، هر یک به گونه ای آهنگِ بنیاد نهادنِ «حکومت قانون» و یا «تنظیم» امور را داشتند.
پیشتر از آنان، دولتمردانی همچون، عباس میرزا با برپایی دیوانخانه و قائم مقام فراهانی با سامان دادنِ «مجلس وزرا»، به دنبال «حکومت منتظم» بودند.
در این میان، کوشش هایِ امیرکبیر و میرزا حسینخان مشیرالدوله، بسیار برجسته است، بنیادِ «محکمۀ خاص شرع»، رسیدگی به دادخواهی های مردم علیه دولت، منع شکنجه، رسیدگی به حقوق اقلیّتهای مذهبی و ... از دستاوردهای امیرکبیر است.
مشیرالدوله هم، در ۱۲۵۰خ. قانون «وزارت عدلیه اعظم و عدالتخانه های ایران» و سپس لایحه «دارالشورای کبری» یا «دربار اعظم» را در ۱۲۵۱خ.، به تصویب شاه رسانید. او، همانندِ امیر، میخواست، دادگستری و قانونگذاری را ابزاری برای دگرگونی در دیگر بخش هایِ حکومت، سازد؛ همۀ این بهکردها، امّا، با دیوارِ بلندی به نام شاه روبرو بود.
ناصرالدین شاه، در 1252خ.، نهادی قانونی به نام «صندوق عدالت» پدید آورد که یک بازرسی شاهی و دنباله رویِ کورکورانه از نهادهایِ دادگستریِ فرنگ بود. در 1253خ.، «کتابچۀ تنظیمات حسنه» و در 1258خ.، «قانون نامۀ کنت» را توشیح و دستورِ اجرایِ آن را صادر کرد. شاه میکوشید گرایشِ خود را به نوسازی و بهسازی کشور، با ادعایِ «ترقی سلطنت و ملّت»، نشان دهد، ولی در پسِ همۀ این کارها، هرگز به دنبال «حکومت قانون» بنیادین و پاسداشت حقوق مردم نبود، همین رفتارها بود که ایرانیان را وادار به برداشتن او از سر راه و «انقلاب مشروطه» نمود.
پس از صدورِ فرمانِ مشروطیت در چهارده مرداد 1285خ.، محکمه ای به نام «دیوان عدالت عظمی» تشکیل شد. گذاردنِ قانون اساسی و اصول ۲۷ و ۲۸ متمم آن، که بنیادی ترین رکنِ «حکومت قانون» است، مایۀ پدیداریِ دیگر قوانین و نهادهای حقوقی و کیفری در ایران شد. نخستین قوانین اصول محاکمات حقوقی و جزایی مدونِ مصوّبِ نمایندگان مردم، در این زمان(1290 و 1291خ.) پدید آمد. نصرت‌الدوله فیروز، وزیر عدلیه، در اسفند 1295خ.، «قانون جزای عرفی» مصوّبِ هیأت دولت را در فترتِ بین مجلس سوم و چهارم، موقت به اجرا گذاشت، بدین سان، نخستین گام هایِ مردمِ ایران به سویِ «حکومت قانون» هر چند افتان و لرزان، برداشته شد.
آنچه که فهرستْوار، در بالا آمد، چکیدهای از دگرگونی هایی بود که بنیادِ رسیدن ما به روزگار کنونی در زمینه قانونگذاری و «حکومت قانون» است. این کتاب هم، دربردارندۀ پیشینۀ فرمان های جزایی، مقرره نویسی و قانونگذاری کیفری در ایران از دورۀ قاجار تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی و فرگشتهای آن به همراهِ گزارشهایی تاریخی از دیگر منابع، پیرامونِ چگونگیِ این روند است.
نخستین متنِ کیفری فراهم آمده در این نوشتار، فرمانِ منع شکنجۀ حاجی میرزا آقاسی(1225) و واپسین آن، قانون راجع به محاکمات جنایی(1309) است، از آن جا که خواستِ من در این مجموعه، فراهم آوردن قانون هایِ فراگیر بوده، برخی قوانین ویژه کیفری، همچون؛ قانون موقت راجع به اشخاصی که مال غیر را انتقال میدهند و یا تملک میکنند و مجازات آنها(1302)، قانون جزای نظامی(1304)، قانون مجازات مرتکبین قاچاق(1306)، قانون تشکیل و طرز رسیدگی دیوان جزای عمّال دولت(۱۳۰۷)، قانون مجازات ارتشاء در مورد مستخدمین و مأمورین دولتی و ادارات شوروی و بلدی(1307)، قانون محاکمات نظامی(1307)، قانون راجع به محاکمه قطاع الطریق(1310) و... از فهرست ما برکنار ماند.
این کتاب، از یک سو، به بخشی از خودآگاهی تاریخی- حقوقیِ ما، یاری می رساند و از سویی دیگر، آینه ای برای نگریستن به تاریخ قانونگذاری کیفری و سیاست جنایی در دو سدۀ گذشته است؛ چرا که بازشناسی بنیاد‌های تاریخی شکل‌گیری نهادهای کیفری ایران در 175 سال گذشته، بخشی از راهرویِ ما به تَنگُذارِ ساختمانِ کنونیِ حقوقِ کیفری است.تاریخِ حقوق کیفری در ایران، رشته ای به هم پیوسته از درونْمایۀ نسک های اوستا، فرمان های شاهنشهان هخامنشی و تفسیرهای موبدان ساسانی تا قانونهای صفویان و قاجاریان است، کاویدن تک تکِ این تار و پودها و بازنمودِ نقشِ کسانی چون کردیر، فرخْمرد، بزرگمهر، خواجه نظام الملک طوسی، عمیدالملک ابونصر کُندری، امیرکبیر، میرزا ملکمخان، میرزا حسین خان مشیرالدوله، میرزا یوسف خان مستشارالدوله، نصرت‌الدوله فیروز و... کارِ پژوهشگران امروز و آیندۀ این سرزمین است که «عمده ستود امیر [امیرکبیر] از آن است که دانسته بود، قوانین داخله مملکت را کارآزمودگان به عادیات اهالی خود مملکت، صد مرتبه صلاح و فسادش را بهتر از بیرونیان میدانند.»
نخستین قوانین کیفری ایران را انتشارات مجد به چاپ رسانده، قوانین گردآوری شده در این کتاب، از این قرار است:
فرمان منع شکنجه حاجی میرزا آقاسی(1262 ق./ 1225خ.)
فرمان منع شکنجه امیر کبیر(1266 ق./ 1228خ.)
دستورالعمل‌‌های امنای دیوانخانه‌‌های عدلیه (1275 ق./ 1237خ.)
کتابچه دستورالعمل دیوانخانه عدلیه اعظم (1279ق./1241خ.)
تکالیف مشترکه مجالس وزارت عدلیه اعظم (1288 ق. / ۱۲۵۰خ.)
قانون وزارت عدلیه اعظم و عدالتخانه‌های ایران (1288 ق./ ۱۲۵۰خ.)
فرمان ناصرالدین شاه به وزارت عدلیه و ولیعهد (1288 ق./ ۱۲۵۰خ.)
متحدالمآل وزارت عدلیۀ اعظم شاهنشاهی (1288ق./ ۱۲۵۰خ.)
قانون‌نامۀ کنت(1296ق./ 1258خ.)
فرمان تشکیل عدالتخانه مظفرالدین شاه (1323ق./1284خ.)
قوانین موقتی محاکمات جزایی (9 /9/1330 ق. /31/5/1291خ.)
قانون جزای عرفی(5/8/ 1335 ق./ 8/12/ ۱۲۹۵خ.)
قانون موقتی رسیدگی به شکایات از احکام صادره از محاضر شرعیه (27/5/1301)
محمدتقی مسعودیه
محمدتقى مسعودیه هنرمند و موسیقى شناس در سال ۱۳۰۶ در مشهد متولد شد. او دوره ابتدایى تحصیلى را در دبستان علمیه مشهد گذراند و دیپلم علمى خود را در سال ۱۳۲۴ از دبیرستان شاهرضا گرفت. سپس راهى تهران شد و یک سال بعد دیپلم ادبى ششم متوسطه را از دبیرستان دارالفنون دریافت کرد. مسعودیه تحصیلات دوره عالى خود را در دانشکده حقوق و علوم سیاسى دانشگاه تهران پى گرفت و همزمان در هنرستان عالى موسیقى تهران به تحصیل موسیقى پرداخت و در سال ۱۳۲۹ دانشنامه حقوق و علوم قضایى و دیپلم عالى موسیقى را دریافت کرد. پس از آن براى ادامه تحصیل عازم فرانسه شد و به کنسرواتوار ملى موسیقى پاریس رفت. مسعودیه که فراگیرى موسیقى را از سال هاى دبیرستان با خرید ویولن آغاز کرده بود، در فرانسه نیز همین ساز را به عنوان ساز اصلى خود برگزید و نزد پروفسور لین تالوئل به ادامه فراگیرى آن پرداخت. او هارمونى را نزد پروفسور ژرژ داندلو و کنتراپوان را نزد نوئل گالان آموخت و موفق به دریافت فوق لیسانس هارمونى از مدرسه عالى موسیقى پاریس شد. پس از آن مسعودیه با استفاده از بورس تحصیلى اتحادیه بین المللى دانشجویان براى ادامه تحصیل در مدرسه عالى موسیقى لایپزیک به آلمان رفت و در آنجا نزد دو تن از برجسته ترین آهنگسازان آلمان پروفسور اوتمار گرستر و یوهانس ویروخ به فراگیرى آهنگسازى پرداخت و در سال ۱۳۴۲ موفق به دریافت دیپلم عالى (معادل دکترا) در این رشته شد. سپس به کلن رفت و در دانشگاه آن شهر به تحصیل موزیکولوژى (موسیقى شناسى تاریخى) نزد پروفسور کارل گوستاو فلرر و اتنوموزیکولوژى (موسیقى شناسى تطبیقى) نزد پروفسور ماریوس اشنیدر پرداخت و در سال ۱۳۴۷ موفق به اخذ دکتراى تخصصى (PhD) در این رشته شد.مسعودیه پس از پایان تحصیلات عالى خود بى درنگ به ایران بازگشت و تا پایان عمر پربار خویش به مدت بیش از ۳۰سال در گروه موسیقى دانشکده هنرهاى زیباى دانشگاه تهران به تدریس پرداخت.در واقع مسعودیه نخستین کسى بود که موسیقى شناسى تطبیقى را به طور گسترده به جامعه علمى و هنرى ایران معرفى کرد و موجب شد او را «پدر اتنوموزیکولوژى ایران» بنامند.تاریخ موسیقى اروپا، هارمونى پیشرفته و پراتیک، فرم و آنالیز، سازشناسى، ارکستراسیون، ترانسکرسیون و مباحث گوناگون اتنوموزیکولوژى و… برخى از درس هایى هستند که توسط مسعودیه و براى اولین بار در دانشگاه تدریس شده اند.محمدتقى مسعودیه در طول حیات پربارش همواره موشکافانه به تحقیق و پژوهش در حوزه موسیقى محلى ایران و ردیف موسیقى سنتى ایران پرداخت و هیچ گاه رابطه حرفه اى و عاطفى اش را با بستر و زمینه تحقیقى اش _ که همان فرهنگ و هنر توده‌ها و رامشیان اقالیم ایران زمین بود _ قطع نکرد. او در این زمینه گفته است: «ایران مانند همه فرهنگ هاى پیشرفته از یک سو داراى موسیقى سنتى (ردیف) است و از سوى دیگر موسیقى بومى یا به اصطلاح محلى. در این گروه بندى باید همچنین موسیقى مذهبى را اضافه کرد. اصولاً موسیقى سنتى یا به اصطلاح هنرى در درجه اول به علت دارا بودن قواعد تئوریک مدون نسبت به موسیقى بومى تمایز مى یابد. گرچه خصوصیات دیگرى مثل ارائه موسیقى توسط موسیقى دانان حرفه اى و گرایش براى ویرتوئوزیته یا نشان دادن تبحر و تسلط اجراکننده نیز موسیقى سنتى را از موسیقى بومى متمایز مى کند.» مسعودیه در موسیقى شناسى تطبیقى داراى سبکى ویژه بود که عمدتاً مبتنى بر آموزه هاى مکتب برلین و تا حدودى متاثر از جنبه هایى از رهیافت هاى جدید اتنوموزیکولوژى (مکتب آمریکا) بود. او آوانویسى و تجزیه و تحلیل متن هاى موسیقایى را به اوج دقت رساند که شیوه خاص او در آوانویسى و تجزیه و تحلیل موسیقى هاى غیرغربى شهرتى جهانى دارد. مسعودیه به دلیل سفرهاى پژوهشى بسیارى که به نقاط مختلف جهان داشت، در بررسى فرهنگ هاى موسیقایى داراى بینشى عالمانه و نگرشى عمیق بود و حیطه پژوهش هاى او گستره اى بسیار وسیع را دربرمى گرفت. از مباحث نظرى مربوط به موسیقى شناسى تطبیقى و اتنوموزیکولوژى گرفته تا تحلیل و بررسى ردیف موسیقى سنتى ایران، موسیقى و سازهاى نواحى مختلف ایران، موسیقى مذهبى ایران و جهان اسلام و نیز بررسى و پژوهش در زمینه فرهنگ هاى موسیقایى غیرغربى به ویژه موسیقى خاورمیانه اسلامى، بررسى نسخ خطى مربوط به موسیقى در جهان اسلام و… به گونه اى که به جرأت مى توان گفت تاکنون دامنه فعالیت هاى هیچ موسیقى شناسى در ایران تا بدین حد وسیع و عمیق نبوده است.از میان کتاب هاى فارسى او مى توان به «تجزیه و تحلیل چهارده ترانه محلى ایران»، «موسیقى بوشهر»، «موسیقى تربت جام»، «موسیقى بلوچستان»، «ردیف آوازى موسیقى سنتى ایران»، «مبانى اتنوموزیکولوژى»، «موسیقى مذهبى ایران»، «موسیقى ترکمنى»، «سازشناسى» و «سازهاى ایران» اشاره کرد.کتاب هاى «آواز شور» (درباره تغییر و تحول ملودى در موسیقى هنرى ایران)، «ملودى مثنوى در موسیقى هنرى ایران» و «نسخ خطى فارسى درباره موسیقى» نیز از جمله آثار منتشر شده او به زبان هاى آلمانى و فرانسوى است. همچنین از مسعودیه در حدود ۲۰ مقاله نیز به زبان هاى فارسى و لاتین برجاى مانده است.او در کنفرانس ها و همایش هاى بین المللى بسیارى در زمینه اتنوموزیکولوژى شرکت مى کرد و عضو «گروه مطالعاتى مقام» در «شوراى بین المللى موسیقى سنتى» بود و نیز در بخش موسیقى «همایش بین المللى تاریخ علم در ایران» حضورى فعال داشت.این استاد بزرگ موسیقى ایران به هنگام نگارش صفحه هشت قطعه سمفونیک ناتمام در روز دوازدهم بهمن ماه ۱۳۷۷ در تهران درگذشت و به رغم آنکه آرزو داشت در شهر نیشابور و در جوار خیام، عطار و کمال الملک به خاک سپرده شود در قطعه هنرمندان بهشت زهرا به خاک سپرده شد.
مسعودیه سال‌های زیادی را صرف پژوهش در موسیقی اصیل و محلی ایران نموده که حاصل آن چندین کتاب و مقاله است.
آثار
دکتر مسعودیه ۲۲ قطعه موسیقی خلق کرده است. آثاری که از مسعودیه توسط
ارکستر سمفونیک تهران اجرا شد، گویای شخصیت اوست که از لحاظ سبک دارای
کروماتیزمی است که به‌نوعی یک مرکز تونال دارد، ولی در یک تونالیته
نمی‌ماند. مسعودیه کتابها و مقالاتی به ۴ زبان انگلیسی، آلمانی، فرانسوی و
فارسی تالیف کرده که در مجموعه‌ای ۱۵ جلدی منتشر شده است.
– ردیف آوازی موسیقی س‍ن‍ت‍ی ایران، آوانویسی و تجزیه و تحلیل محمدتقی مسعودیه
– چند ص‍دای‍ی در موسیقی ایران/ مسعودیه، محمدتقی، ماهور، سال ۱، ش ۲ ، (زم‍س‍ت‍ان ۱۳۷۷ ): ص ۲۲۸ – ۲۳۲.
– ت‍ق‍س‍ی‍م ب‍ی‍ات‍ی/ مسعودیه، محمدتقی، ف‍ص‍ل‍ن‍ام‍ه
موسیقی ماهور، سال ۱، ش ۱ ، (پ‍ای‍ی‍ز ۱۳۷۷ ): ص ۴۵ – ۵۶.
– روض‍ه‌خ‍وان‍ی و رابطهی آن با ردیف موسیقی س‍ن‍ت‍ی
ایران/ مسعودیه، محمدتقی؛ ف‍اطم‍ی، س‍اس‍ان، ف‍ص‍ل‍ن‍ام‍ه
موسیقی ماهور، ش ۱۸، (زم‍س‍ت‍ان ۱۳۸۱): ص ۱۱ – ۲۳.
– سازشناسی / محمدتقی مسعودیه، تهران : سروش، ۱۳۸۸
– س‍ازه‍ای ایران/ محمدتقی مسعودیه؛ ع‍ک‍اس‍ان سعید
ب‍ه‍روزی؛ ف‍ری‍د س‍ال‍م‍ی، تهران : زری‍ن: س‍ی‍م‍ی‍ن ، ۱۳۸۴
– م‍ب‍ان‍ی ات‍ن‍وم‍وزی‍ک‍ول‍وژی (م‍وس‍ی‍ق‍ی‌ش‍ن‍اس‍ی ت‍طب‍ی‍ق‍ی)/
گردآوری و تالیف محمدتقی مسعودیه، تهران: سروش، ۱۳۶۵
– م‍داوم‍ت در اصول موسیقی ایران: تجزیه و تحلیل
چهارده ترانه محلی ایران/ تالیف محمدتقی
مسعودیه، تهران
– م‍ف‍ه‍وم مقام در رس‍ال‍ت و نسخ خ‍طی فارسی موسیقی/
مسعودیه، محمدتقی؛ ف‍اطم‍ی، س‍اس‍ان، ف‍ص‍ل‍ن‍ام‍ه
موسیقی ماهور، ش ۱۸، (زم‍س‍ت‍ان ۱۳۸۱): ص ۲۵ – ۳۴
– موسیقی بلوچستان/ تحقیق محمدتقی مسعودیه؛
آوان‍گ‍اری و ت‍رج‍م‍ه فارسی اشعار م‍ح‍م‍داش‍رف س‍رب‍ازی،
پ‍ی‍رم‍ح‍م‍د م‍لازم‍ی، تهران: سروش، ۱۳۶۴
– موسیقی بوشهر/ تحقیق ک‍وک‍رت‍ز، محمدتقی مسعودیه، تهران
– موسیقی مذهبی ایران/ محمدتقی مسعودیه، تهران: سروش ، ۱۳۶۷
– موسیقی ترکمنی/ آوانویسی و تجزیه و تحلیل، تألیف محمدتقی مسعودیه، انتشارات ماهور، سال ۱۳۷۹
– موسیقی تربت جام/ تحقیق محمدتقی مسعودیه، سروش، تهران ۱۳۵۹
این در وطنِ خویش، غریب!
چند سال پیش لطیفه‌ای بر سر زبان‌ها بود که می‌گفت از یک کودک
می‌پرسند نام کوچک «فردوسی» چیست و او هم پاسخ می‌دهد «میدان»! این
مطایبه‌ی کودکانه به گمانم شاید بهترین وصف حال از جامعه‌ی امروز ما باشد؛
اگرچه نام گوهر درخشانی مانند فردوسی را بر سر هر معبر و خیابانی در سراسر
ایران به‌راحتی می‌توان دید، اما کوچک‌ترین شناختی از این شاعرِ بی‌تکرار
در بین مردم اهل کوچه و بازار وجود ندارد. شاید بهترین گواهِ این مدعا
تصویری باشد که چند وقت پیش یک استاد ادبیات از ورقه‌های امتحانی
دانشجویان‌اش در توییتر منتشر کرد و جواب‌های بچه‌ها به سوالی درباره‌ی
میزان شناخت‌شان از فردوسی، محل خنده شد. جواب‌هایی مانند این‌که «فردوسی
شاعر قرن معاصر بوده»، یا «آرامگاه او در شیراز است» و سرآمد همه‌ی آنها
این بود که «وی پس از تحصیلات مقدماتی و متوسطه به استخدام شرکت نفت
درآمد»! این تصویر بدون تردید شفاف‌ترین تصویری بود که می‌توانست سطح شناخت
اغلب افراد جامعه یا لااقل جوان‌ترها را از شاعری نشان دهد که خدمت بزرگی
به این سرزمین کرده است؛ شاعری که به عقیده‌ی زنده‌یاد استاد داریوش
شایگان، با شاهنامه، این منظومه‌ی حماسی جاودان، در احیای هویت ملی
ایرانیان نقشی بنیادین ایفا کرده است. اما به‌راستی چه شده که اطلاعات ما
درباره‌ی این چهره‌ی تأثیرگذار تا این اندازه اندک است و جست‌وجوها
درباره‌ی میزان شناخت جامعه و به‌خصوص نسل جوان از فردوسی به همان مطایبه‌ی
کودکانه بازمی‌گردد که نام کوچک فردوسی را «میدان» می‌داند؟ این پرسشی بود
که ذهن مرا به خود مشغول کرد و بهانه‌ی نگارش این گزارش شد.
شاعر مردمی
نکته‌ی قابل‌توجه این است که عمده‌ی آثاری که ممکن است به شناخت بیش‌تر ما
از فردوسی کمک کند، آثار آکادمیک پژوهشی است. اگرچه در حوزه‌ی کتاب و نشر،
آثار فراوانی در ایران منتشرشده، اما تعدد این آثار موجب نشده که عامه‌ی
مردم و نسل جوان بیش‌تر با زبان فردوسی خو بگیرند. این در حالی است که به
جرأت می‌توان فردوسی را شاعر «مردم» نامید؛ زیرا برخلاف اسم کتابش که به
شاهان تعلق دارد، احتمالاً محبوب‌ترین شخصیت‌های کتاب، رستم و سیاوش‌اند که
هرگز به شاهی نمی‌رسند. از آن جالب‌تر این است که محبوب‌ترین شاهِ شاهنامه
را هم شاید بتوان کی‌خسرو دانست که به عدالت با مردم معروف است، در اوج
محبوبیت از قدرت کناره‌گیری می‌کند و جاودانه می‌شود. مثال‌هایی ازاین‌دست
را به فراوانی می‌توان در شاهنامه یافت که مردمی بودن شاعر را تأیید کند.
شاهنامه‌پژوهان بزرگی نیز در طول سال‌ها و قرن‌ها بوده‌اند که هرکدام در
شناخت ما از فردوسی نقش بی‌بدیلی ایفا کرده‌اند و بر مردمی بودن حکیم توس
صحه گذاشته‌اند. بدون شک یکی از مهم‌ترین چهره‌هایی که در شناخت ما از
فردوسی تأثیر گذاشته، استاد جلال خالقی مطلق بوده که حاصل کار ارجمندش،
تصحیح شاهنامه بر اساس قدیمی‌ترین نسخه‌های دست‌نویس این کتاب بوده است.
چهره‌های دیگری مانند زنده‌یاد شاهرخ مِسکوب، زنده‌یاد مجتبی مینوی و
دیگران هم در شناخت این شاعر مردمی گام‌هایی بلند برداشته‌اند. اما
ازآنجایی‌که این کتابها عمدتاً پژوهشی و دانشگاهی بوده‌اند، چندان در بین
همه‌ی اقشار جایی نیافته‌اند.
شاید یکی از ساده‌ترین و پیش‌پاافتاده‌ترین راه‌هایی که بتوان شاهنامه را به همه اقشار عرضه کرد، عرصه‌ی هنر باشد. در این میان سینما مردمی‌ترین و محبوب‌ترین هنری است که در بین عامه‌ی مردم جایگاه ویژه‌ای دارد و می‌توان از ظرفیت آن برای ارائه‌ی آثار بصری بر مبنای اثر مکتوب فردوسی استفاده کرد؛ اثری که در ساختار قصه و روایت، شخصیت‌پردازی، توصیف‌های صحنه و... اگر نگوییم بی‌نظیر، لااقل کم‌نظیر است و می‌تواند دستمایه‌ی اقتباس نمایش‌نامه‌ها و فیلم‌نامه‌های فراوانی شود. اما در تمام عمر 90 ساله‌ی سینمای ایران شاید آثاری که بر اساس شاهنامه یا درباره‌ی فردوسی تولیدشده‌اند، به تعداد انگشتان دو دست هم نرسد. ضمن آنکه بیراه نیست اگر بگوئیم شاخص‌ترینِ آنها همان فیلم «فردوسی» ساخته‌ی زنده‌یاد عبدالحسین سپنتا است که در سال 1313 برای نمایش در جشن هزاره‌ی فردوسی در توس ساخت شد، سال گذشته از آرشیو فیلم‌خانه‌ی ملی ایران بیرون آمد و یک‌بار در محفلی نمایش داده شد. چطور ممکن است چنین ظرفیت عظیمی در اختیار داشته باشیم و سراغش نرویم؟ این سؤالی بود که در ذهنم حک شده بود و تصمیم گرفتم آن را از یک نویسنده و کارگردان سینما، تئاتر و تلویزیون بپرسم.
بی‌استعدادی در هنر
به گمانم سعید تشکری، نویسنده و مدرس ادبیات نمایشی و داستان‌نویسی گزینه‌ی خوبی است که با او در این رابطه گپ بزنم. تشکری حرف‌هایش را متفاوت شروع کرد: «ما چند چهره‌ی تمدن‌ساز در ایران مثل حافظ، سعدی، مولانا، نظامی و فردوسی داریم که هر یک متعلق به یک دوره‌ی خاص و یک شهر خاص هستند؛ اما می‌خواهم بگویم از بین این چهره‌ها فقط فردوسی است که اگر اهل این دیار نبود، وضعیت بهتری داشت!» از او می‌پرسم یعنی مشهدی بودنِ فردوسی برایش دردسرساز شده؟ او هم می‌خندد و می‌گوید: «نه‌تنها آثار خود فردوسی را نمی‌خوانیم، بلکه حتی وقتی استادی مثل بهرام بیضایی آثاری با الهام از شاهنامه می‌نویسد، به سراغ آن آثار هم نمی‌رویم. عدم نزدیکی به فردوسی، مربوط به بی‌استعدادی ماست. وقتی یک نقال در یک قهوه‌خانه قصه‌ای روایت می‌کند، درواقع عنصرِ نقل کردن را به شاهنامه افزوده و آن را به مخاطبش عرضه می‌کند؛ اما در ادبیات نمایشی چنین فرایندی رخ نمی‌دهد.»
به عقیده تشکری چند دلیل برای این موضوع وجود دارد: «اصولاً هنرهای نمایشی بر مبنای خِرد و شک ساخته می‌شوند؛ اما برخی از داستان‌های فردوسی فاقد خِرد هستند؛ برای مثال در داستان رستم و سهراب، فردوسی از طریق رستم به همه‌ی حقّه‌ها دست می‌زند تا به هر شکل ممکن تراژدی مرگ سهراب رقم بخورد، درحالی‌که مخاطب به بعضی از اتفاقات این داستان شک می‌ورزد. بااین‌حال بخشی از شاهنامه هست که همواره ناخوانده مانده، اما هیچ هنرمندی به آن نزدیک نمی‌شود. برای نمونه در تمام داستان‌های شاهنامه این زنان هستند که مردان را انتخاب میکنند، اما در هنرهای نمایشی به این موضوع پرداخته نشده و نمی‌شود.»
دریغ از نشانه‌ی جدید
تشکری در ادامه‌ی حرف‌هایش به جشنواره‌ی داستان‌های حماسی اشاره می‌کند که سال گذشته در مشهد برگزار شده و در آن با فراهم کردن شرایط، به‌نوعی از هنرمندان خواسته‌شده به شاهنامه نزدیک شوند، اما به عقیده‌ی او هیچ‌کس به شاهنامه نزدیک نشد. علت را خودش این‌گونه بیان می‌کند: «اگر شما همین امروز به بهانه‌ی روز بزرگداشت فردوسی تصمیم بگیرید به آرامگاه او بروید، تنها چیزی که در محل آرامگاه او وجود دارد، یک بنای یادبود است که در سال 1313 به دست هوشنگ سیحون ساخته شده و یک نمایشگاه سنگی از تصاویر شاهنامه در طبقه زیرین آرامگاه هست که از زمان جشن هنر توس در دهه‌ی 50 باقی‌مانده است. آیا نماد دیگری در طول این سال‌ها به مجموعه‌ی آرامگاه فردوسی اضافه شده است؟ من معتقدم مثلاً می‌شد یک سالن تئاتر در آنجا بنا کرد که فقط نمایش‌های فردوسی در آن اجرا شود؛ یا مثلاً در روزهای تقویمی مرتبط با فردوسی می‌شد یک باغ کتاب برپا کرد یا یک سری گروه موسیقی در آنجا به اجرای موسیقی بپردازند. وقتی حتی از همین کارهای کوچک هم اجتناب می‌کنیم، چگونه می‌توانیم انتظار داشته باشیم که مردم درباره‌ی فردوسی آگاهی داشته باشند؟ وقتی نه هنرمندان را ترغیب می‌کنیم و نه مردم را در معرض هنر آنان قرار می‌دهیم، نمی‌توانیم انتظار داشته باشیم که اتفاق ویژه‌ای رخ دهد.»
تشکری این نکته را هم یادآوری می‌کند که نه‌تنها برای فردوسی، بلکه برای شاعران مدفون در مقبره‌الشعرای توس نظیر عماد خراسانی، قهرمان، شکوهی و حتی اخوان ثالث هم کاری از پیش برده نشده است. وی در پایان تأکید می‌کند: «ما موظفیم زبان و منظومه‌ای که فردوسی در اختیار ما قرار داده را کشف کنیم. فردوسی تنها محدود به داستان رستم و سهراب نیست؛ جنگ رستم و اشکبوس و جنگ رستم و اسفندیار هم یک کشف است و وقتی در هنرهای نمایشی ما طرح نمی‌شود، مقصر خود ماییم. ما توانایی لازم برای بیرون آوردن وجوه دراماتیک و داستان‌پردازانه را از دل داستان‌های شاهنامه داریم، اما کشف و کنکاش لازم را نداریم. به همین دلیل هنوز به‌اندازه‌ی یک نقالی جذاب نتوانسته‌ایم اثری خلق کنیم.»
فردوسی در دیار خود
حرف‌های تتشکری مرا به فکر فرو برد که به‌راستی چرا فردوسی در شهر و دیار خودش هم غریب است و جز دو معبر به نام «فردوسی» و «شاهنامه» سهم دیگری در خیابان‌های مشهد ندارد. همین بهانه‌ای شد تا به سراغ دکتر مسعود ریاضی، عضو شورای شهر مشهد بروم و با او که از معدود مسئولان شهر است که دسترسی به او چندان سخت نیست، پیرامون تلاش‌های مجموعه‌ی مدیریت شهری درباره‌ی فردوسی گفت‌وگو کنم. ریاضی که در دوره پنجم شورای شهر مشهد، ریاست کمیسیون ویژه‌ی توسعه و بهسازی توس را نیز برعهده دارد، در آغاز سخن می‌گوید: «درباره‌ی فردوسی سخن‌های بسیار گفته‌شده و همگان میدانند که او پدر سخن فارسی است. همین‌که امروز ما به زبان فردوسی سخن می‌گوییم، به همت تلاش‌های اوست که زبان فارسی را برای ما زنده نگه‌داشته است.»
وقتی از او پیرامون اقدامات صورت گرفته درباره‌ی احیای توس می‌پرسم، یادآوری می‌کند که اساساً درگذشته در مورد توس چیزی وجود نداشته و مجموعه‌ی مدیریت شهری چند پروژه را برای این منظور کلید زده و هم‌اکنون این پروژه‌ها در مراحل مختلف ایده پردازی، طراحی، توافق و اجرا هستند. ریاضی درباره پروژه‌های عمرانی در دست اجرا ازجمله پروژه‌ی جلوخان آرامگاه این‌گونه توضیح می‌دهد: «پروژه‌ای که اکنون در منطقه توس اجراشده، پروژه‌ی جلوخان آرامگاه فردوسی است که در سه مرحله و در مساحت هفت هکتار اجرا شده است. اکنون نیز پروژه‌ی بازگشایی مسیر دسترسی جلوخان به بنای کهن‌دژ آغاز شده و برای اجرا ابلاغ‌شده است که اکنون در مرحله نقشه‌برداری و تجهیز کارگاهی است.»
ریاضی همچنین از دیگر پروژه‌های در دست اجرا می‌گوید: «پروژه دروازه‌ی معاصر در سه‌راه شاهنامه در ورودی شمالی شهر مشهد در مرحله‌ی طراحی است؛ پروژه‌ی باره (تعمیر و مرمت بخشی از باره‌ی توس) که میراث فرهنگی مشغول کار بر روی آن است اما شهرداری مشهد کمک مالی و تأمین مصالح در برخی بخش‌ها دارد. و همچنین احداث یک گود کشتی با چوخه در منطقه‌ی توس که زمین آن از سوی اهالی هبه شده در دستور کار است.»
از این عضو شورای شهر مشهد می‌خواهم تا درباره‌ی پروژه‌های هنری مرتبط با فردوسی هم توضیح دهد که او این‌طور پاسخ می‌دهد: «پروژه‌های هنری شامل نصب دو مجسمه درگذشته بوده و به‌زودی حدود هفت مجسمه‌ی دیگر در مسیر بلوار شاهنامه و جلوخان آرامگاه فردوسی قرار می‌گیرد. امیدواریم تعدادی از این مجسمه‌ها تا دو ماه آینده در جلوخان نصب شود. نقاشی‌های دیواری در مشهد و توس هم پروژه‌هایی بود که در قدیم در مشهد اجراشده، اما با مشکلاتی برخورد کرده بود. در دو سال گذشته با حمایت شهرداری مشهد و به همت هنرمندان مشهدی، نقاشی‌های دیواری در میدان فردوسی مشهد اجرا شد و داستان‌های شاهنامه بر دیوارهای شهر نقش گرفت. در خود منطقه‌ی توس هم با همکاری دانشگاه آزاد، دیوار چند مدرسه نقاشی شده است.»
ایده‌ی ثبت جهانی توس
یکی از دغدغه‌های دکتر ریاضی که خودش دستی هم بر آتش شعر و شاعری دارد، ایده‌ی ثبت جهانی توس است که او تلاش‌های بسیاری برای دیده و مطرح‌شدن آن داشته است. وی ایده‌ی شکل‌گیری ثبت جهانی توس را ایده‌ای برای دیده شدن موقعیت اثر می‌داند و می‌گوید متعجب است از این‌که توس با این‌همه قدمت و عظمت، هنوز ثبت جهانی نشده و نمی‌داند چرا این موضوع در اولویت دستگاه‌های ذی‌ربط نیست. «درحالی‌که ثبت جهانی بهانه‌ای برای دیده شدن یک اثر است، ما تلاش کردیم از تهدیدِ ثبت نشدن توس به‌عنوان یک فرصت استفاده کنیم و کاری کنیم تا این ثبت نشدن هم موجب اشتهار توس شود. به همین دلیل اولین بار من به همراه چند ورزشکار با لباسی که شعار «تا ثبت جهانی توس» بر آن نقش بسته بود، مسیری را دویدیم و این تقاضا از مسئولان میراث فرهنگی ایران و یونسکو را مطرح کردیم.»
ریاضی که ریاست هیئت کشتی خراسان رضوی را هم بر عهده دارد، پای این کمپین را به ورزش کشتی هم باز می‌کند و با تلاش‌های او تیم نماینده‌ی استان با نام «تا ثبت جهانی توس» در لیگ برتر کشتی ایران شرکت می‌کند تا از این طریق ذهن‌های مردم مشهد نسبت به موضوع ثبت جهانی توس حساس شود. به عقیده‌ی خود وی، طرح این موضوع در قالب یک تیم ورزشی با استقبال زیادی به‌خصوص در بین علاقه‌مندان به ورزش کشتی همراه بود و با حضور ستاره‌های المپیکی مانند حسن یزدانی، علیرضا کریمی و... و البته همراهی پهلوانان پیشکسوت خراسانی بخشی از اهداف کمپین محقق شده است.
عدم همراهی پایتخت‌نشینان
ریاضی که برای بیش‌تر دیده شدن کمپین ثبت جهانی توس در بهمن‌ماه 1398 مسیر سی کیلومتری آرامگاه فردوسی تا حرم مطهر رضوی را نیز دویده است، البته گلایه‌هایی از مسئولان کشوری دارد: «ما حتی از طریق شهرداری پیشنهاد کردیم که حاضریم کمک کنیم و درخواست کردیم مشاوری جهت شناسایی معضلات، نیازها و ضروریات ثبت جهانی توس به ما معرفی شود و هزینه‌ی آن را هم مدیریت شهری مشهد پرداخت کند؛ هنوز بعد از دو سال مشاوری معرفی نشده است. ضمن این‌که میراث فرهنگی، ثبت جهانی را منوط به داشتن طرح راهبردی در توس می‌داند. متأسفانه طرح‌های راهبردی توس هم سه سال است که توسط مشاور اداره کل راه و شهرسازی خراسان رضوی تهیه‌شده اما به سرانجام نرسیده و بیش از یک سال است که در پایتخت منتظر تشکیل جلسه برای تکمیل طرح‌های راهبردی هستیم.»
از او درباره علت این اهمال‌کاری می‌پرسم و او با دلخوری می‌گوید: «یکی از معضلات این است که مسئولان در پایتخت تمایلی به انجام این کار ندارند و توجهی به این امر ندارند یا تصور میکنند مسئولان مشهدی و خراسانی چندان متوجه این امور نیستند. شاید به عقیده‌ی آنها خراسانی‌ها فهم لازم را ندارند! به‌هرحال یک سال و نیم گذشته این طرح متوقف‌شده و ما همچنان نمی‌دانیم که چرا این طرح‌ها بررسی نمی‌شوند. من هیچ بهانه‌ای را نمی‌توانم بپذیرم که تصویب طرح راهبردی یک فضای 3600 هکتاری چقدر زمان می‌برد که در یک سال و نیم گذشته فقط یک جلسه دراین‌ارتباط تشکیل‌شده و هرروز به بهانه‌های مختلف تشکیل جلسه به تعویق افتاده و حقوق مردم ضایع می‌شود.»
ریاضی به ضرورت‌های اقتصادی ثبت جهانی توس هم اشاره می‌کند و می‌افزاید: «مدیران و مسئولین باید توجه کنند که برای منطقه‌ی تاریخی توس سالانه 4.5 میلیون گردشگر پیش‌بینی شده و این عدد بسیار مهم است و حتی اگر مقام مسئولی نسبت به فرهنگ، ادبیات، زبان، هنر، ملیت و هویت ایرانی هم بی‌توجه و بی‌علاقه است، حداقل باید متوجه این رقم بزرگ گردشگران و بازدیدکنندگان باشد که معنایی جز ایجاد اشتغال و فرصت کارآفرینی برای جوانان این سرزمین ندارد.»
آغاز از عنفوان کودکی
بسیاری بر این باورند که اگر قرار است کار مهمی در هر حوزه‌ای انجام شود، باید به سراغ نسلِ خیلی جوان رفت! چراکه اگر فرد از کودکی با یک موضوع خو بگیرد، دیگر در بزرگ‌سالی به‌سختی می‌توان عادت‌های خوب را از سرش انداخت. از نگاه دکتر فاطمه ماهوان، استاد دانشگاه و پژوهشگر ادبیات هم برای شناساندن فردوسی به نسل جدید باید از دوره کودکی کار را آغاز کرد. او که معتقد است فردوسی برای کودکان ناشناخته است؛ علت این موضوع را نحوه‌ی ناصحیح و ناشناخته‌ی آشنایی کودکان با شاهنامه می‌داند و در تکمیل حرفش این بیت از مولانا را یادآور می‌شود: «چون که با کودک سروکارت فتاد/ هم زبان کودکان باید گشاد».
ماهوان می‌افزاید: «شیوه‌ای که برای آموزش کودکان به کار می‌رود، شیوه‌ی سخت و ثقیلی است و یا صحنه‌هایی از شاهنامه برای کودکان بازگو می‌شود که جذابیتی برای آنان ندارد.» این استاد دانشگاه بر این باور است که در سیستم آموزشی ما، راهکاری برای آموزش شاهنامه اتخاذ نشده و اگر اشعاری از فردوسی در کتاب‌های درسی به‌خصوص در کتاب‌های دوره‌ی دبستان قرار داده‌شده، معلمان با معنی کردن شعر کار را از سر می‌گذرانند. بنابراین نمی‌توان انتظار داشت کودکان رابطهی عمیقی با اشعار فردوسی برقرار کنند. البته به عقیده‌ی وی گام‌های مثبتی در دهه‌های اخیر برداشته‌شده که توانسته بخشی از خلأ موجود را پر کند.
رونق شاهنامه‌خوانی به‌خصوص در میان کودکان و شکل‌گیری کلاس‌های ویژه‌ی این موضوع ازجمله مواردی است که ماهوان به آنها اشاره می‌کند و می‌افزاید: «تعداد زیادی از کودکان این روزها می‌توانند نقالی کنند و حتی بعضاً به چند زبان این کار را به‌خوبی انجام میدهند. از آن مهم‌تر این است که ارتباط معنوی با شاهنامه برقرار میکنند و به آن علاقه‌مند می‌شوند. حتی تعدادی از این کودکان چنان به کار خود علاقه‌مند می‌شوند که دوستان همکلاسی و هم‌مدرسه‌ای خود را به این موضوع تشویق و ترغیب میکنند یا به آنها آموزش میدهند.» بنابراین به‌زعم او اگر راهکارهای مناسب آموزش شاهنامه به کودکان در سیستم آموزشی ما نهادینه شود، به‌راحتی می‌توان علاقه‌ی لازم را در کودکان ایجاد کرد. استفاده از نمایش‌های عروسکی یا تئاتر کودک هم دیگر راهکارهایی است که این استاد ادبیات برای ایجاد ارتباط بین نسل‌های جدید با شاهنامه پیشنهاد می‌کند.
مهد کودک‌های ادبی
به عقیده‌ی وی اگر این اتفاق همه‌گیر شود و تبلیغات بیشتری روی آن صورت بگیرد، می‌توان به آینده خوش‌بین بود. ماهوان البته روی ابهام ذهنی من در پرداخته نشدن به شاهنامه در هنرهای نمایشی هم دست می‌گذارد و می‌گوید: «این حسرت همیشگی وجود دارد که چرا سینماگران ایرانی به سراغ شاهنامه نمی‌روند و از فردوسی کمک نمی‌گیرند؛ حتی اگر موضوعات موردنظر خودشان تکراری هم باشد، باز به سراغ فردوسی نمی‌آیند! درحالی‌که سینمای‌هالیوود از اسطوره‌هایی که ازنظر اعتبار و قدمت بسیار پایین‌تر از اساطیر شاهنامه هستند به‌خوبی بهره می‌گیرد و آثار شاخصی می‌سازد که به محبوبیت جهانی می‌رسند. متأسفانه باوجود پتانسیل‌های بالایی که شاهنامه برای ساخت فیلم و پویانمایی دارد، و اگر از این پتانسیل‌ها استفاده شود قطعاً آثار درخشان جهانی خلق خواهد شد، فیلم‌سازان ایرانی خیلی کم از این ظرفیت بهره گرفته‌اند.»
او می‌گوید: «در بین هنرمندان ایرانی شاید فقط بهرام بیضایی را بتوان نام برد که در میان آثار درخشانش، نمایشنامه‌هایی مانند «اژی‌دهاک»، «آرش کمانگیر» و... را نوشته که بسیار ارزشمندند؛ دکتر قطب‌الدین صادقی هم کارهایی در این زمینه دارد ولی واقعاً تعداد هنرمندانی که از این ظرفیت بالا بهره برده باشند به تعداد انگشتان دست هم نمی‌رسد.» البته ماهوان به بیگانه بودن و عدم شناخت فیلم‌سازان ایرانی از ادبیات هم اشاره می‌کند و مدعی می‌شود شاید نتوان هیچ سینماگری را یافت که بتواند شاهنامه را از ابتدا تا انتها بدون اشکال بخواند!
کاخِ بلندِ بی‌گزند
البته نباید از یاد برد که با وجود همه‌ی سردی‌های این دوره و دوران گذشته، شاهنامه به‌مثابه‌ی سرو بلند فرهنگ و ادبیات ایران همیشه سبز و استوار مانده و اگر در سراسر تاریخ ایران سروهای بلند و کوتاه دیگری روییده، در پناه همین درخت تنومند بوده و ایرانیان حتی گاهی بدون آنکه خودشان بدانند، سایه‌نشین این سرو بلند بوده‌اند. اگر در سراسر این گزارش بارها از مهجور بودن فردوسی نوشتم، اما از یاد نمی‌برم که افراد بسیاری هم در همین روزگار بوده و هستند که قلب‌شان برای فرهنگ و ادبیات ایران می‌تپد و شاهنامه را با همه‌ی وجود خود پاس می‌دارند. فقط شاید لازم باشد زبان نسل جوان را دانست و آنها را در چشیدن شیرینیِ این لذت سهیم کرد.
در پایان مناسب دیدم که بخشی از کتاب «مقدمه‌ای بر رستم و اسفندیار» از زنده‌یاد استاد شاهرخ مسکوب را در تکمیل این گزارش بیاورم تا همان وعده‌ی فردوسی را که کاخ باشکوه منظومش بی‌گزند خواهد ماند، تکرار کنم. «هزار سال از زندگی تلخ و بزرگوار فردوسی می‌گذرد. در تاریخ ناسپاس و سفله‌پرور ما، بیدادی که بر او رفته است، مانندی ندارد. و در این جماعت قوادان و دلقکان که ماییم با هوس‌های ناچیز و آرزوهای تباه، کسی را پروای کار او نیست و جهان شگفت شاهنامه همچنان بر ارباب فضل در بسته و ناشناخته مانده است. اما در این دوران دراز، شاهنامه زندگی صبور خود را در میان مردم عادی این سرزمین ادامه داده است، و هنوز هم صدای گرمش گاه‌گاه این‌جا و آنجا در خانه‌ای و قهوه‌خانه‌ای شنیده می‌شود و درهرحال این زندگی خواهد بود، و این صدا خاموش نخواهد شد، و هر زمان به آوایی و نوایی، سازگار مردم همان روزگار فراگوش می‌رسد.»
همه فارسی زبانان به فردوسی و شاهنامه می‌بالند
فردوسی با سرودن شاهنامه، آن هویت گم گشته را بیدار و اصالت پایمال شده را با آب حیات‌بخش زبان فارسی بارور و به ایران و ایرانی هدیه کرد، تا در درازنای تاریخ و تا زبان پارسی زنده است –که زنده باد- هر ایرانی به او و شاهنامه‌اش می‌بالد.
رضا اشرف زاده عضو انجمن آثار و مفاخر خراسان و عضو خردسرای فردوسی، مطلبی
را به مناسبت 25 اردیبهشت، روز بزرگداشت فردوسی برای خبرگزاری ایبنا ارسال
کرده است که عینا نقل می‌شود.
به نام خداوند جان و خرد کزین برتر اندیشه برنگذرد
25 اردیبهشت ماه، روز بزرگداشت ملی فردوسی طوسی را، به ایرانیان، فارسی
زبانان، استادان، دانشجویان و همه کسانی‌که انسانی می‌اندیشند و انسانی به
فارسی سخن می‌گویند، تبریک می‌گویم.
حکیم ابوالقاسم فردوسی، از جمله فرهیختگان و حکیمانی است که روزگار در طی
سالیان و حتی قرن‌ها، از این گونه افراد، یک‌بار به خود می‌بیند و مادر
زمان فقط یک‌بار به مانند آن آبستن می‌شود. راستی را اگر این‌گونه
فرهیختگان و صاحبان اندیشه را از زمان و تاریخ بگیرند، زمان و تاریخ چه
دارند که به نسل‌های بعد عرضه کنند. اگر فردوسی را از قرن 4 و عطار را از
قرن 6، مولوی و سعدی را از قرن 7 و حافظ را از قرن 8 بگیریم، برای این
قرن‌ها چه می‌ماند، جز جنگ و کشتار و خون‌ریزی و چپاول‌گری!
فردوسی حماسه‌پردازی خردمند و فرهیخته است، که گردونه زمان، با همه چرخش و
گردشش، نتوانسته نام او را از صفحه زنگار گرفته خود بزداید. بلکه نور نام
او و درخشش شاهنامه‌اش، پرتو زمان‌های آینده انداخته و دل بیدار دلان را
نورانی کرده است و شوق پی بردن به رمز و راز آن را نه تنها در دل ایرانیان
ایران دوست، بلکه در دل بیگانگان هشیار مغز و بینا دلان برانگیخته است.
«هانری ماسه»، در کتاب فردوسی و حماسه، درباره فردوسی می‌گوید: این هنر به
فردوسی داده شد که در اثر خود، دست کم یک‌بار پرده‌ای که ما را از دنیای
یکدیگر جدا می‌سازد، به یکدیگر بدوزد. این امتیاز تنها به نابغه‌ای پاک و
ناب تعلق دارد و به شاعر ایرانی اجازه می‌دهد که در ردیف بزرگترین تسلی
دهندگان ملت‌ها قرار گیرد. هومر، ویرژیل، دانته، هوگو و دیگران نبوغ
پهلوانی ملت خود را مجسم کرده‌اند. «ادمندگاس» در کتاب فردوسی در تبعید،
جمله خیلی زیبایی دارد، فردوسی را بزرگترین شاعری که جهان را دربر گرفته
است می‌داند و شعرش را زمزمه جبرئیل فرشته می‌شناسد. فردوسی حکیمی است که
تعریف خاصی از جهان، هستی، خدا و انسان دارد. ستایش او از خداوند، همان
ستایشی است که هر انسان دل‌آگاه و خردمندی، -بدون وابستگی به این باور، یا
آن باور- دارد. او خدایی را می‌ستاید که خداوند جان و خرد است و این هر دو
را به انسان که در باور او بی‌هوده و به بازی آفریده نشده، هدیده داده است.
وقتی که کسی شاهنامه را با دقت می‌خواند، درک و شناخت ویژه‌ای از خداوند،
سرنوشت، هستی، اختیار انسان، پاکی، عدالت، زیبایی، حیات و.... پیدا می‌کند.
برای محقق کافی است که نگاهی به کتاب خردنامه که به کوشش ادیب برومند در
انجمن آثار ملی چاپ شده است، بیندازد، تا جهان‌بینی وسیع فردوسی را ببیند و
کلام او را ترجمان سخنان بزرگانی چون علی (ع)، بزرگمهر، ارسطو، افلاطون،
بیابد.
فردوسی با این دید وسیع جهانی و با این جهان‌بینی وسیع و با خردی که همیشه
با او یار و همراه است، زمانه خویش را با دقت و عقلی فراگیر و بینش اجتماعی
درخور توجه، زیر نظر گرفت. زمینه مناسب را تشخیص داد و روحیه مردمان را
شناسایی کرد و آنِ زمانی و لحظه تکرار نشدن تاریخی را دریافت. از خطاهای
غیر عمد فرهیختگان و حماسه سرایان پیش از خود پند گرفت و برهه‌ای خاص از
زمان، شاهنامه خود را سرود و در دامان مردم لگدکوب شده از جور روزگار
انداخت، تا ملتی را پشتیبانی کند که با چنگ زدن به آن بتواند از عقبه‌های
خطرناک تاریخ، سر، بلند برافرازد و با پیوند دین و دانش از چنگ همه خطرها،
جان سالم به در ببرد و سر زنده و پایدار بماند. ملتی که از یک طرف اصالتش
پایمال اعراب شده بود و داغ ننگ «موالی»! را بر پیشانی داشت! و از طرف
دیگر، درم‌خریدگان ورز‌رود آنها را در سم اسبان بی‌هویت خود خاک‌مال کرده
بودند و با خودباختگی به دنبال هویت و اصالت خویش بودند! فردوسی آن
لحظه‌های شگفت تاریخی بی‌بازگشت زمان خود را به خوبی دریافت. روحیه تفکر
خاص ایران و ایرانی را به خوبی شناخت، وضع زمان را هر از جهت تاریخی و
فرهنگی پیش چشم گرفت، با نگاهی عمیق و منتقدانه به گذشته و بیان نیک و بد
آن و زمینه تاریک و روشن قهرمانان کتابش، طرح آینده ایران و ایرانی را
پی‌ریزی کرد و با خردورزی بسیار و دیدی حکیمانه، رستمی ساخت که قرن‌ها پشت و
پناه ایرانیان شد و کتابی را پی‌افکند که از باد و باران نیابد گزند. هنر
بیان فردوسی، در شاهنامه، زبان استوار و فراگیر او، دقت نظر در شخصیت‌های
داستان‌هایش، ستودن خرد و عقل و داد و مهربانی و عدالت و نکوهش هر چه جهل و
بی‌خردی و بی‌داد و کین و قهر و... سبب شد، که کتاب او کارنامه افتخار ملت
ایران و رستم او رستمی سرآمد شود.
فردوسی با سرودن شاهنامه، آن هویت گم گشته را بیدار کرد و اصالت پایمال شده
را با آب حیات‌بخش زبان فارسی بارور کرد و با ایران و ایرانی هدیه کرد، تا
در درازنای تاریخ و تا زبان پارسی زنده است –که زنده باد- هر ایرانی به او
و شاهنامه‌اش می‌بالد. نامش بلند باد.
پایدار باشید.